न्यायकोशः /742

न्यायकोशः ।
 
निरूढलक्षणा इति व्यवहारः । अन्यथा बाधप्रयोजनाभावे रूढिशक्तिरेव ।

यथा कुशलपदे तैलपदे च इत्याहुः (ल० म० आकाङ्क्षावि० पृ० १४ ) ।

अत्र तैलपदस्य तिलविकारद्रव्ये शक्तस्य सार्षपादौ निरूढलक्षणा । शिष्टं

तु निरूढलक्षणाशब्दे दृश्यम् ।
 

 
<रूढिः—>
१ (शब्दशक्तिः ) [ क ] समुदायशक्तिः ( त० दी० ४ )। यथा

मण्डप इत्यादिपदे रूढिः शक्तिः । अत्र मकारादिवर्णानुपूर्वीकत्वेन शक्त्या

जनाश्रयो बोध्यते इति विज्ञेयम् । [ ख ] शाब्दिकास्तु शास्त्रकृत्कल्पिता-

वयवार्थाप्रतीतौ यदर्थनिरूपितं प्रकृतिप्रत्ययसमुदायमात्रे बोधकत्वम्

तत्पदे सा तदर्थनिरूपिता रूढिः । यथा मणिनपुरादौ इत्याहुः ( ल० म०
●
आकाङ्क्षादिवि० पृ० १२ ) । अत्र कुमारभट्ट आह लब्धात्मिका सती

रूढिर्भवेद्योगापहारिणी । कल्पनीया तु लभते नात्मानं योगबाधतः ॥ इति ।

तदर्थस्तु लब्धात्मिका कप्ता शक्तिर्योगबाधिका । कल्पनीया तु योग-

बाध्या ( वाच० ) इति । २ जन्म । ३ प्रसिद्धिः इति काव्यज्ञा आहुः ।

 
<रूढिलक्षणा - >
निरूढलक्षणाशब्दवदस्यार्थोनुसंधेयः ।
 
-
 
रूप -
 
<रूप>
( धातुः ) प्रमाणोपन्यासेन स्वरूपादिकथनम् । यथा रूपयति अरु-

रूपत् इत्यादौ धात्वर्थः ।
 

 
<रूपकम् – >
१ मूर्तम् । २ शुक्कादिवर्णविशेषः । ३ आकारः । ४ साहित्यशा
••
स्त्रज्ञास्तु अभिनयप्रदर्शको दृश्यकाव्यविशेषः । यथा शाकुन्तला दि इत्याहुः ।

रूपकस्य दशविधा भेदाः । नाटकमथ प्रकरणं भाणव्यायोगसमवकार-

डिमा: । ईहामृगाङ्कवीथ्यः प्रहसनमिति रूपकाणि दश ॥ इति / तत्य

रूपकसंज्ञाहेतुमाह तद्रूपारोपातु रूपकम् इति । तद्दृश्यं काव्यम् इति ।

श्लो० २७३ - २७४) । ५ आलंकारिकास्तु अर्थालंकार विशेषः

यथा नटे रामादिस्वरूपारोपात रूपकम् इत्युच्यते ( सा० द० परि०६
•
इत्याहुः । तल्लक्षणं तु रूपकं रूपितारोपाद्विषये निरपहवे ( सा०

द० परि० १० श्लो० ६६९) इति । ६ गणकास्तु गुञ्जात्रयपरिमाणम्

इत्याहुः । अत्रोच्यते संचाली प्रोच्यते गुजा तास्तिस्रो रूपकं भवेत्

( युक्तिक ० ) इति । ७ राजतो नाणकविशेष इत्याधुनिका व्यवहरन्ति ।
 
६८८
 
11