न्यायकोशः /622

न्यायकोशः ।
 
<प्रमितिः - >
प्रमावदस्यार्थोनुसंधेयः (कु० टी० ४१५) ।
 
-
 

 
<प्रमेयम् – >
१ [ क ] योर्थः तत्त्वतः प्रमीयते तत्प्रमेयम् (वात्स्या ० १ । १ । १

प्रस्तावना ) । यथा घटपटादि सर्व जगत्प्रमेयम् । अत्र प्रमेयत्वं च

ईश्वरीयप्रमाविषयत्वम् (त० दी० २) । तच्च केवलान्वयि । सर्वेस्थापि

जगत ईश्वरज्ञानरूपप्रमाविषयत्वात् ( न्या० म० ) । सामान्यतः प्रमा-

विषयत्वं वा प्रमेयत्वम् । मायावादिमते विशुद्धं चैतन्यमेव प्रमेयम् ।

[ख] संसार हेतुमिथ्याज्ञान विषयः मोक्षहेतुधी विषयों वा । यथा आत्म-
न
 

। शरीरादि प्रमेयम् । न्यायनये द्वादशविधं प्रमेयम् । आत्मा शरीरम्
 

। इन्द्रियम् अर्थः बुद्धिः मनः प्रवृत्तिः दोषः प्रेत्यभावः फलम् दुःखम्

॥ अपवर्मश्च (गौ० १११।९ ) इति । अत्र प्रमेयत्वं च तत्त्वज्ञाननिया-

भी मकतावच्छेदकम् इति ज्ञेयम् । २ परिच्छेद्यम् । ३ अवधारणविषयः

न(अवधार्यम् ) इति काव्यज्ञा आहुः ।
 
;
 
4
 
·
 
चोक्तम् । प्रयत्न -
 
02200
 
र०
 
परि०
 
१
 
OTHE
 
प्रयल
 
<प्रयत्न: >
( गुणः ) १ [क] प्रयत्नः संरम्भः उत्साहः इति पर्यायः

( प्रशस्त० २ पृ० ३३ ) । स च मनोग्राह्यः (भा० प० श्लो० ५८ )

निराकारः सविषयकः आत्ममात्रधर्मश्च इति विज्ञेयम् । प्रयत्नलक्षणं च

कृतित्वजातिमत्त्वम् (वाक्य० ० ० २१ ) । अथवा संस्कारेच्छा-
aumy

भिन्नत्वे सति संबन्धान वच्छिन्न प्रकारताकत्वम् ( ल० ब० ) । [ ख ]

प्रयत्नत्वसामान्यवान् उत्साहरूप : ( त० कौ० ) । तथा

स्त्वात्मधर्मः स्यादुत्साहो भावना च सः ( ता०

श्लो० ४६) इति । स च कृतिरित्युच्यते ( त० सं० ) । [ग] प्रयत्न-

व्यवहारासाधारणं कारणम् ( प्र० प्र० १७) । यथा पचतीत्यादौ

तिबर्थः । प्रयत्नव्यवहारश्च अहं यते स यतते इत्यादिव्यवहारः । स

त्रिविधः प्रवृत्तिः निवृत्तिः जीवनयोनियत्नश्चेति (भा०प० श्लो० १५०)

( वा क्य० गु० पृ० २१) । प्रकारान्तरेण स प्रयत्नः द्विविधः जीवन-

पूर्वकः इच्छाद्वेषपूर्वकश्च । तत्र जीवनपूर्वकः सुप्तस्य प्राणापानसंतान-

- प्रेरकः प्रबोधकाले चान्तःकरणस्येन्द्रियान्तरप्राप्तिहेतुः । अस्य जीवन-

संज्ञकस्यात्ममनसोः संयोगाद्धर्माधर्मापेक्षा दुत्पत्तिः (प्रशस्त ० २ पृ० ३३ ) ।
 
-