न्यायकोशः /622
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
प्रमितिः - प्रमावदस्यार्थोनुसंधेयः (कु० टी० ४१५) ।
-
प्रमेयम् – १ [ क ] योर्थः तत्त्वतः प्रमीयते तत्प्रमेयम् (वात्स्या ० १ । १ । १
प्रस्तावना ) । यथा घटपटादि सर्व जगत्प्रमेयम् । अत्र प्रमेयत्वं च
ईश्वरीयप्रमाविषयत्वम् (त० दी० २) । तच्च केवलान्वयि । सर्वेस्थापि
जगत ईश्वरज्ञानरूपप्रमाविषयत्वात् ( न्या० म० ) । सामान्यतः प्रमा-
विषयत्वं वा प्रमेयत्वम् । मायावादिमते विशुद्धं चैतन्यमेव प्रमेयम् ।
[ख] संसार हेतुमिथ्याज्ञान विषयः मोक्षहेतुधी विषयों वा । यथा आत्म-
न
। शरीरादि प्रमेयम् । न्यायनये द्वादशविधं प्रमेयम् । आत्मा शरीरम्
। इन्द्रियम् अर्थः बुद्धिः मनः प्रवृत्तिः दोषः प्रेत्यभावः फलम् दुःखम्
॥ अपवर्मश्च (गौ० १११।९ ) इति । अत्र प्रमेयत्वं च तत्त्वज्ञाननिया-
भी मकतावच्छेदकम् इति ज्ञेयम् । २ परिच्छेद्यम् । ३ अवधारणविषयः
न(अवधार्यम् ) इति काव्यज्ञा आहुः ।
;
4
·
चोक्तम् । प्रयत्न -
02200
र०
परि०
१
OTHE
प्रयल: ( गुणः ) १ [क] प्रयत्नः संरम्भः उत्साहः इति पर्यायः
( प्रशस्त० २ पृ० ३३ ) । स च मनोग्राह्यः (भा० प० श्लो० ५८ )
निराकारः सविषयकः आत्ममात्रधर्मश्च इति विज्ञेयम् । प्रयत्नलक्षणं च
कृतित्वजातिमत्त्वम् (वाक्य० ० ० २१ ) । अथवा संस्कारेच्छा-
aumy
भिन्नत्वे सति संबन्धान वच्छिन्न प्रकारताकत्वम् ( ल० ब० ) । [ ख ]
प्रयत्नत्वसामान्यवान् उत्साहरूप : ( त० कौ० ) । तथा
स्त्वात्मधर्मः स्यादुत्साहो भावना च सः ( ता०
श्लो० ४६) इति । स च कृतिरित्युच्यते ( त० सं० ) । [ग] प्रयत्न-
व्यवहारासाधारणं कारणम् ( प्र० प्र० १७) । यथा पचतीत्यादौ
तिबर्थः । प्रयत्नव्यवहारश्च अहं यते स यतते इत्यादिव्यवहारः । स
त्रिविधः प्रवृत्तिः निवृत्तिः जीवनयोनियत्नश्चेति (भा०प० श्लो० १५०)
( वा क्य० गु० पृ० २१) । प्रकारान्तरेण स प्रयत्नः द्विविधः जीवन-
पूर्वकः इच्छाद्वेषपूर्वकश्च । तत्र जीवनपूर्वकः सुप्तस्य प्राणापानसंतान-
- प्रेरकः प्रबोधकाले चान्तःकरणस्येन्द्रियान्तरप्राप्तिहेतुः । अस्य जीवन-
संज्ञकस्यात्ममनसोः संयोगाद्धर्माधर्मापेक्षा दुत्पत्तिः (प्रशस्त ० २ पृ० ३३ ) ।
-
प्रमितिः - प्रमावदस्यार्थोनुसंधेयः (कु० टी० ४१५) ।
-
प्रमेयम् – १ [ क ] योर्थः तत्त्वतः प्रमीयते तत्प्रमेयम् (वात्स्या ० १ । १ । १
प्रस्तावना ) । यथा घटपटादि सर्व जगत्प्रमेयम् । अत्र प्रमेयत्वं च
ईश्वरीयप्रमाविषयत्वम् (त० दी० २) । तच्च केवलान्वयि । सर्वेस्थापि
जगत ईश्वरज्ञानरूपप्रमाविषयत्वात् ( न्या० म० ) । सामान्यतः प्रमा-
विषयत्वं वा प्रमेयत्वम् । मायावादिमते विशुद्धं चैतन्यमेव प्रमेयम् ।
[ख] संसार हेतुमिथ्याज्ञान विषयः मोक्षहेतुधी विषयों वा । यथा आत्म-
न
। शरीरादि प्रमेयम् । न्यायनये द्वादशविधं प्रमेयम् । आत्मा शरीरम्
। इन्द्रियम् अर्थः बुद्धिः मनः प्रवृत्तिः दोषः प्रेत्यभावः फलम् दुःखम्
॥ अपवर्मश्च (गौ० १११।९ ) इति । अत्र प्रमेयत्वं च तत्त्वज्ञाननिया-
भी मकतावच्छेदकम् इति ज्ञेयम् । २ परिच्छेद्यम् । ३ अवधारणविषयः
न(अवधार्यम् ) इति काव्यज्ञा आहुः ।
;
4
·
चोक्तम् । प्रयत्न -
02200
र०
परि०
१
OTHE
प्रयल: ( गुणः ) १ [क] प्रयत्नः संरम्भः उत्साहः इति पर्यायः
( प्रशस्त० २ पृ० ३३ ) । स च मनोग्राह्यः (भा० प० श्लो० ५८ )
निराकारः सविषयकः आत्ममात्रधर्मश्च इति विज्ञेयम् । प्रयत्नलक्षणं च
कृतित्वजातिमत्त्वम् (वाक्य० ० ० २१ ) । अथवा संस्कारेच्छा-
aumy
भिन्नत्वे सति संबन्धान वच्छिन्न प्रकारताकत्वम् ( ल० ब० ) । [ ख ]
प्रयत्नत्वसामान्यवान् उत्साहरूप : ( त० कौ० ) । तथा
स्त्वात्मधर्मः स्यादुत्साहो भावना च सः ( ता०
श्लो० ४६) इति । स च कृतिरित्युच्यते ( त० सं० ) । [ग] प्रयत्न-
व्यवहारासाधारणं कारणम् ( प्र० प्र० १७) । यथा पचतीत्यादौ
तिबर्थः । प्रयत्नव्यवहारश्च अहं यते स यतते इत्यादिव्यवहारः । स
त्रिविधः प्रवृत्तिः निवृत्तिः जीवनयोनियत्नश्चेति (भा०प० श्लो० १५०)
( वा क्य० गु० पृ० २१) । प्रकारान्तरेण स प्रयत्नः द्विविधः जीवन-
पूर्वकः इच्छाद्वेषपूर्वकश्च । तत्र जीवनपूर्वकः सुप्तस्य प्राणापानसंतान-
- प्रेरकः प्रबोधकाले चान्तःकरणस्येन्द्रियान्तरप्राप्तिहेतुः । अस्य जीवन-
संज्ञकस्यात्ममनसोः संयोगाद्धर्माधर्मापेक्षा दुत्पत्तिः (प्रशस्त ० २ पृ० ३३ ) ।
-