न्यायकोशः /452
This page has not been fully proofread.
३९८
न्यायकोशः ।
शारदातिलके च तस्य ध्वनेरुत्पत्त्यादिप्रकारादिकमुक्तम् । यथा ता
प्रसूते कुण्डलिनी शब्दब्रह्ममयी विभुः । शक्तिं ततो ध्वनिस्तस्मान्नाद-
स्तस्मान्निरोधिका ॥ ततोर्धेन्दुस्ततो बिन्दुस्तस्मादासीत्परा ततः ।
विशेषः । अनेकवर्णात्मकस्य कलशादिपदस्य श्रावणप्रत्यक्षं न संभवति ।
मध्यमा वाचां वैखरी ज्ञानजन्मभूः ॥ ( शारदाति ० ) इति । अ
आशुविनाशिनां क्रमिकाणां वर्णानां मेलकाभावेन तन्मे मनः
ग्रहीतुमशक्यत्वात् । पूर्वपूर्ववर्णानुभवजनितसंस्कार सहितेनानुभूयमान
चरमवर्णेन श्रोत्रे व्यञ्जनाख्यो व्यापारः (शाब्दिकादिमतेन) जन्यते।
• तेनैव व्यापारेण नष्टवर्णघटितमपि पदं ( वैयाकरण
इति महेश्वरः ( वाच० ) । २ उत्तमं काव्यं ध्वनिः इत्यालंकारिका
पदम् ) श्रोत्रेण साक्षात्क्रयते इति । चरमवर्णात्मनि शब्दे ध्वनिव्यवहार
आहुः ( प्रतापरुदे० प्र० २ ) । अत्रोक्तं मम्मटभट्टेन इदमुत्तममतिशि
व्यङ्ग्ये वाच्याद् ध्वनिर्बुधैः कथितः ( काव्यप्र० उ० १ श्लो० ।
५) इति ।
न.
अन्योन्याभाव
न- १ अभावः ( न्या० म० ४ पृ० १४ ) । स च संसर्गाभाव
भूतले घटो नास्ति ( दीधि ० ) घटः पटो न भवति इत्यादौ /
एतदन्यतरात्मकः ( तो ० ४ पृ० १२ ) / दया
• यथा वा नैकः सुप्तेषु जागृयात् इत्यादौ निषेधः । भूतल इत्यत्र समन्या
वृत्तित्वमर्थः । तस्य च नञर्थात्यन्ताभावेन्वयः । एवं
भूतलवति
र्घटत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकोत्यन्ताभावः इति बोधः । केचितु
वृत्तिर्योत्यन्ताभावः तत्प्रतियोगी घटः इति बोधः इत्याहुः / अन्ये
सप्तम्या निरूपितत्वम् असधातोर्विद्यमानत्वम् आख्यातस्याश्रयत्वम अर्थ /
Sama
( त० प्र० ४ पृ० ६१) (ग० व्यु० १ ) ( न्या० म०
तथा च भूतलनिरूपित विद्यमानत्वाश्रयो घटाभावः इति बोधः इत्या
पृ० १५) । घटः पटो नेत्यत्र घटः पटमेदवान् भवति इति बोबा /
नञर्थो द्विविधः प्रसज्यप्रतिषेधः पर्युदासश्चेति ( म० प्र० पृ०
४
اليه
न्यायकोशः ।
शारदातिलके च तस्य ध्वनेरुत्पत्त्यादिप्रकारादिकमुक्तम् । यथा ता
प्रसूते कुण्डलिनी शब्दब्रह्ममयी विभुः । शक्तिं ततो ध्वनिस्तस्मान्नाद-
स्तस्मान्निरोधिका ॥ ततोर्धेन्दुस्ततो बिन्दुस्तस्मादासीत्परा ततः ।
विशेषः । अनेकवर्णात्मकस्य कलशादिपदस्य श्रावणप्रत्यक्षं न संभवति ।
मध्यमा वाचां वैखरी ज्ञानजन्मभूः ॥ ( शारदाति ० ) इति । अ
आशुविनाशिनां क्रमिकाणां वर्णानां मेलकाभावेन तन्मे मनः
ग्रहीतुमशक्यत्वात् । पूर्वपूर्ववर्णानुभवजनितसंस्कार सहितेनानुभूयमान
चरमवर्णेन श्रोत्रे व्यञ्जनाख्यो व्यापारः (शाब्दिकादिमतेन) जन्यते।
• तेनैव व्यापारेण नष्टवर्णघटितमपि पदं ( वैयाकरण
इति महेश्वरः ( वाच० ) । २ उत्तमं काव्यं ध्वनिः इत्यालंकारिका
पदम् ) श्रोत्रेण साक्षात्क्रयते इति । चरमवर्णात्मनि शब्दे ध्वनिव्यवहार
आहुः ( प्रतापरुदे० प्र० २ ) । अत्रोक्तं मम्मटभट्टेन इदमुत्तममतिशि
व्यङ्ग्ये वाच्याद् ध्वनिर्बुधैः कथितः ( काव्यप्र० उ० १ श्लो० ।
५) इति ।
न.
अन्योन्याभाव
न- १ अभावः ( न्या० म० ४ पृ० १४ ) । स च संसर्गाभाव
भूतले घटो नास्ति ( दीधि ० ) घटः पटो न भवति इत्यादौ /
एतदन्यतरात्मकः ( तो ० ४ पृ० १२ ) / दया
• यथा वा नैकः सुप्तेषु जागृयात् इत्यादौ निषेधः । भूतल इत्यत्र समन्या
वृत्तित्वमर्थः । तस्य च नञर्थात्यन्ताभावेन्वयः । एवं
भूतलवति
र्घटत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकोत्यन्ताभावः इति बोधः । केचितु
वृत्तिर्योत्यन्ताभावः तत्प्रतियोगी घटः इति बोधः इत्याहुः / अन्ये
सप्तम्या निरूपितत्वम् असधातोर्विद्यमानत्वम् आख्यातस्याश्रयत्वम अर्थ /
Sama
( त० प्र० ४ पृ० ६१) (ग० व्यु० १ ) ( न्या० म०
तथा च भूतलनिरूपित विद्यमानत्वाश्रयो घटाभावः इति बोधः इत्या
पृ० १५) । घटः पटो नेत्यत्र घटः पटमेदवान् भवति इति बोबा /
नञर्थो द्विविधः प्रसज्यप्रतिषेधः पर्युदासश्चेति ( म० प्र० पृ०
४
اليه