न्यायकोशः /335
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
२८१
चिरनिर्मथितः - (अग्निः ) आधानकाले निर्मथ्य गार्हपत्ये नित्यं धृतोग्निः
(जै० न्या० अ० १ पा० ४ अधि० १०) ।
चुश्रुषा - इक्षुदण्डभक्षणे तद्रसस्वीकारे च यः शब्दविशेषस्तस्यानुकरणं
चुश्रुषा इति (जै० न्या० अ० १० पा० २ अधि० ३ ) ।
चूडामणिः - रविग्रहः सूर्यवारे सोमे सोमग्रहस्तथा । चूडामणिरिति ख्यात
स्तत्रानन्तफलं लभेत् ॥ ( पु० चि० पृ० ३४७) ।
चेत् -(अव्ययम् ) [क] संभावनाविषयता । यथा सुवृष्टिश्चेदभविष्यत्
( शब्दार्थचि० ) । यथा सत्यं चेद्गुरुवाक्यमेव पितरो देवाश्च चेत्
सुभिक्षमभविष्यत् इत्यादौ । [ख ] असंदेहेपि संदिग्धतया कथनम्
• योगिनी प्रीता चेत् परदेवता च यदि चेत् वेदाः प्रमाणं हि चेत् ।
शाक्तीयं यदि दर्शनं भवति चेदाज्ञाप्यमोघास्ति चेत् स्वातन्त्रा अपि
चेष्टा – (कर्म) [१] [क] ईप्सितं जिहासितं वा अर्थमधिकृत्येप्सा-
कौलिकाच यदि चेत् स्यान्मे जयः सर्वदा ॥ (तम्) इत्यादौ (वाच० ) ।
जिहासा प्रयुक्तस्य तदुपायानुष्ठानलक्षणा समीहा (वात्स्या० १।१।११) ।
• यथा चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयः शरीरम् ( गौ० १ । १ । ११ ) इत्यादौ । [ख ]
प्रयत्नवदात्मसंयोगासमवायिकारणकक्रिया । [ग] स्वासमवेत स्वातिरिक्त
स्पर्शवदन्य प्रयत्नजन्य क्रिया ( वै० उ० ५ । १ । १) । तल्लक्षणं च चेष्टात्व-
मेव । तच्च प्रयत्नजन्यतावच्छेदको जातिविशेषः (गौ० वृ० १।१।११)।
अत्रोच्यते आत्मजन्या भवेदिच्छा इच्छाजन्या भवेत्कृतिः । कृतिजन्या
भवेच्चेष्टा तज्जन्यैव क्रिया भवेत् ॥ इति (वै० वि० ५/११) । [घ]
हिताहितप्राप्तिपरिहारार्थ: स्पन्दः ( न्या० वा० १/१/१९ पृ० ७१) ।
[ङ ] हिताहितप्राप्तिपरिहारार्था क्रिया ( त० भा० प्रमे० पृ० २५ ) ।
[[२] शब्दस्मारकः शब्दानुमापको वा हस्तादिक्रियाविशेषः ( अभि-
नयः ) । यथा मूकस्य पद्यगानकर्त्या वा हस्तक्रिया । अत्रानुमानं
च अयम् घटमानयेतिशब्द विषयकाभिप्रायवान् घटमानयेतिशब्दव्य-
कचेष्टाकर्तृत्वात् यथा अहम् इति । अस्मादनुमानाद्धटमानयेति
-
३६ न्या० को०
*
-
२८१
चिरनिर्मथितः - (अग्निः ) आधानकाले निर्मथ्य गार्हपत्ये नित्यं धृतोग्निः
(जै० न्या० अ० १ पा० ४ अधि० १०) ।
चुश्रुषा - इक्षुदण्डभक्षणे तद्रसस्वीकारे च यः शब्दविशेषस्तस्यानुकरणं
चुश्रुषा इति (जै० न्या० अ० १० पा० २ अधि० ३ ) ।
चूडामणिः - रविग्रहः सूर्यवारे सोमे सोमग्रहस्तथा । चूडामणिरिति ख्यात
स्तत्रानन्तफलं लभेत् ॥ ( पु० चि० पृ० ३४७) ।
चेत् -(अव्ययम् ) [क] संभावनाविषयता । यथा सुवृष्टिश्चेदभविष्यत्
( शब्दार्थचि० ) । यथा सत्यं चेद्गुरुवाक्यमेव पितरो देवाश्च चेत्
सुभिक्षमभविष्यत् इत्यादौ । [ख ] असंदेहेपि संदिग्धतया कथनम्
• योगिनी प्रीता चेत् परदेवता च यदि चेत् वेदाः प्रमाणं हि चेत् ।
शाक्तीयं यदि दर्शनं भवति चेदाज्ञाप्यमोघास्ति चेत् स्वातन्त्रा अपि
चेष्टा – (कर्म) [१] [क] ईप्सितं जिहासितं वा अर्थमधिकृत्येप्सा-
कौलिकाच यदि चेत् स्यान्मे जयः सर्वदा ॥ (तम्) इत्यादौ (वाच० ) ।
जिहासा प्रयुक्तस्य तदुपायानुष्ठानलक्षणा समीहा (वात्स्या० १।१।११) ।
• यथा चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयः शरीरम् ( गौ० १ । १ । ११ ) इत्यादौ । [ख ]
प्रयत्नवदात्मसंयोगासमवायिकारणकक्रिया । [ग] स्वासमवेत स्वातिरिक्त
स्पर्शवदन्य प्रयत्नजन्य क्रिया ( वै० उ० ५ । १ । १) । तल्लक्षणं च चेष्टात्व-
मेव । तच्च प्रयत्नजन्यतावच्छेदको जातिविशेषः (गौ० वृ० १।१।११)।
अत्रोच्यते आत्मजन्या भवेदिच्छा इच्छाजन्या भवेत्कृतिः । कृतिजन्या
भवेच्चेष्टा तज्जन्यैव क्रिया भवेत् ॥ इति (वै० वि० ५/११) । [घ]
हिताहितप्राप्तिपरिहारार्थ: स्पन्दः ( न्या० वा० १/१/१९ पृ० ७१) ।
[ङ ] हिताहितप्राप्तिपरिहारार्था क्रिया ( त० भा० प्रमे० पृ० २५ ) ।
[[२] शब्दस्मारकः शब्दानुमापको वा हस्तादिक्रियाविशेषः ( अभि-
नयः ) । यथा मूकस्य पद्यगानकर्त्या वा हस्तक्रिया । अत्रानुमानं
च अयम् घटमानयेतिशब्द विषयकाभिप्रायवान् घटमानयेतिशब्दव्य-
कचेष्टाकर्तृत्वात् यथा अहम् इति । अस्मादनुमानाद्धटमानयेति
-
३६ न्या० को०
*
-