न्यायकोशः /326
This page has not been fully proofread.
२७२
न्यायकोशः ।
सर्ग एष ते (रघु० ३/५१) तयोर्जगृहतुः पादान् राजा रानी च
मागधी ( रघु० १९५७ ) दश ग्रहान् ( यज्ञपात्राणि ) गृह्णाति (श्रुतिः)
हंसं तनौ संनिहितं चरन्तं मुनेर्मनोवृत्तिरिव स्विकायाम् । ग्रहीतुकामा ।
दरिणा शयेन यत्नादसौ निश्चलतां जगाहे ॥ ( नैष० ३१४ ) इत्यादी ॥
३ स्वीकारः । स च द्विविधः । स्वत्वापादनव्यापारः सेवनादिना
आयत्तीकरणं च । तत्राद्यो यथा तत्र किंचिन्न गृह्णीयात् प्राणैः कण्ठगते-
करपि ( प्रा० त० गङ्गामाहा० ) इत्यादौ । द्वितीयो यथा शरद्रौदें
गृह्णीयात् गृह्णीयान्मार्गपौषयोः ( नीति० ) ।
रेव
तथैव
७ च
ग्रहः — सूर्योदयो नव ग्रहा इति ज्योतिर्विदो वदन्ति । बालारिष्टकाराः स्कद
ग्रहादय इति पौराणिका भिषजश्चाहुः ( वाच० ) । ते च सुश्रुत
यथा स्कन्दग्रह १ स्तु प्रथमः स्कन्दापस्मार २ एव च । शकुनी १
४ चैव पूतना ५ चान्धपूतना ६ ॥ पूतना शीतनामा ।
मुखमण्डिका ८ । नवमो नैगमेयश्च ९ यः पितृग्रहसंज्ञितः ॥ इति ।
ग्रामः— ब्राह्मणकर्षक पुरुषप्रधानो देशो ग्रामः ( कैयटः ७/३/१४/
अत्र महाभाष्यकाराः । ग्रामशब्दोयं बर्थः । अस्त्येव शालासमुद
वर्तते । तद्यथा ग्रामो दग्ध इति । अस्ति वाटपरिक्षेपे वर्तते ।
ग्रामं प्रविष्ट इति । अस्ति मनुष्येषु वर्तते । तद्यथा ग्रामो गतो आम
आगत इति । अस्ति सारण्यके ससीमके सस्थण्डिलके
. तद्यथा ग्रामो लब्ध इति ( महाभाष्यम् १।१।७ ) । वाटपारिक्षेपा
वाटपरिक्षेपशब्दे द्रष्टव्यः ।
i
-
उत्ता
तत / तद्यथा।
Saty
वर्तते ।
201
ग्राह्यः - १ प्रतिबध्यज्ञाने प्रकारीभूतो धर्मः । यथा हृदो वह्निमान् इति झरे
प्रकारभूतो वह्निर्ग्राह्यो भवति । तथाहि हृदो वह्नयभाववान् इति
प्रतिबध्ये हृदो वह्निमान् इति ज्ञाने प्रकारो वह्निरस्तीति वह्निर्माहाः सु
विज्ञेयम् । २ ग्रहणविषयः । यथा चक्षुर्मात्रग्राह्यो गुणो रूपम् इला
रूपं ग्राह्यं भवति । ३ स्वीकार्यम् ( वस्तु ) इति काव्यज्ञा वदन्ति ।
ग्लहः - परस्परसंप्रतिपत्त्या कितवपरिकल्पितः पणो लह
निय
( मिताक्षरा अ० २।१९९) ।
JC
न्यायकोशः ।
सर्ग एष ते (रघु० ३/५१) तयोर्जगृहतुः पादान् राजा रानी च
मागधी ( रघु० १९५७ ) दश ग्रहान् ( यज्ञपात्राणि ) गृह्णाति (श्रुतिः)
हंसं तनौ संनिहितं चरन्तं मुनेर्मनोवृत्तिरिव स्विकायाम् । ग्रहीतुकामा ।
दरिणा शयेन यत्नादसौ निश्चलतां जगाहे ॥ ( नैष० ३१४ ) इत्यादी ॥
३ स्वीकारः । स च द्विविधः । स्वत्वापादनव्यापारः सेवनादिना
आयत्तीकरणं च । तत्राद्यो यथा तत्र किंचिन्न गृह्णीयात् प्राणैः कण्ठगते-
करपि ( प्रा० त० गङ्गामाहा० ) इत्यादौ । द्वितीयो यथा शरद्रौदें
गृह्णीयात् गृह्णीयान्मार्गपौषयोः ( नीति० ) ।
रेव
तथैव
७ च
ग्रहः — सूर्योदयो नव ग्रहा इति ज्योतिर्विदो वदन्ति । बालारिष्टकाराः स्कद
ग्रहादय इति पौराणिका भिषजश्चाहुः ( वाच० ) । ते च सुश्रुत
यथा स्कन्दग्रह १ स्तु प्रथमः स्कन्दापस्मार २ एव च । शकुनी १
४ चैव पूतना ५ चान्धपूतना ६ ॥ पूतना शीतनामा ।
मुखमण्डिका ८ । नवमो नैगमेयश्च ९ यः पितृग्रहसंज्ञितः ॥ इति ।
ग्रामः— ब्राह्मणकर्षक पुरुषप्रधानो देशो ग्रामः ( कैयटः ७/३/१४/
अत्र महाभाष्यकाराः । ग्रामशब्दोयं बर्थः । अस्त्येव शालासमुद
वर्तते । तद्यथा ग्रामो दग्ध इति । अस्ति वाटपरिक्षेपे वर्तते ।
ग्रामं प्रविष्ट इति । अस्ति मनुष्येषु वर्तते । तद्यथा ग्रामो गतो आम
आगत इति । अस्ति सारण्यके ससीमके सस्थण्डिलके
. तद्यथा ग्रामो लब्ध इति ( महाभाष्यम् १।१।७ ) । वाटपारिक्षेपा
वाटपरिक्षेपशब्दे द्रष्टव्यः ।
i
-
उत्ता
तत / तद्यथा।
Saty
वर्तते ।
201
ग्राह्यः - १ प्रतिबध्यज्ञाने प्रकारीभूतो धर्मः । यथा हृदो वह्निमान् इति झरे
प्रकारभूतो वह्निर्ग्राह्यो भवति । तथाहि हृदो वह्नयभाववान् इति
प्रतिबध्ये हृदो वह्निमान् इति ज्ञाने प्रकारो वह्निरस्तीति वह्निर्माहाः सु
विज्ञेयम् । २ ग्रहणविषयः । यथा चक्षुर्मात्रग्राह्यो गुणो रूपम् इला
रूपं ग्राह्यं भवति । ३ स्वीकार्यम् ( वस्तु ) इति काव्यज्ञा वदन्ति ।
ग्लहः - परस्परसंप्रतिपत्त्या कितवपरिकल्पितः पणो लह
निय
( मिताक्षरा अ० २।१९९) ।
JC