न्यायकोशः /278
This page has not been fully proofread.
२२४
न्यायकोशः ।
विचक्षणीयम् । तेन अवयवावयविनोरेकत्वयोः संख्यात्वेनापि साजात्यम-
भ्युपगम्य तादृशैकत्वाभ्यां जनितेवयवावयविद्वित्वादौ नातिव्याप्तिः
( दि० गु० प० १९४ ) । कारणगुणोत्पन्नगुणाश्च अपाकजा रूप.
रसगन्धानुष्णस्पर्शाः अपाकजं द्रवत्वम् स्नेहवेगगुरुत्वएकत्वानि एक
पृथक्त्वम् परिमाणम् स्थितिस्थापकश्चेति ( भा० प० गु०
झो
९६ - ९७ ) । अत्र पृथिवीमात्रवृत्तीनां केषांचित् पाकजरूपरसगन्ध
स्पर्शानाम् कारणगुणपूर्वकत्वाभावात् अपाकजा इत्युक्तम् (मु० गु०
पृ० १९४ ) । वेगोत्र कर्माजन्यो वेगजन्यः ग्राह्यः ( प० मा० ) ।
करणगुणोत्पन्नत्वं च [क] स्वाश्रयसमवायिसमवेतगुणजन्यत्वम् ( दि०
गु० पृ० १९४ ) । अत्र स्वम् अवयविजलस्य रूपादि । तस्याश्रयः
समवाय वा समवायेन संबन्धेनाश्रयः अवयविभूतं जलम् । तस्य समवापि,
• तेन जन्य: तस्य भाव इति विग्रहादिकं ज्ञेयम् । [ख ] स्वसमवायिसम
अवयवभूतं जलम् । तत्र समवेतो गुणः अवयवभूतजलवृत्ती रूपादिः ।
वायिसमवेतगुणजन्यत्वम् ( ल० व० पृ० ३६ ) । यथा कार्यजलस-
मवेतरूपस्य कारणगुणोत्पन्नत्वमेव । अत्र तादृशगुणजन्यत्वं च तादृशगुण
निष्ठासमवायिकारणतानिरूपितकार्यताशालित्वम् ( ल० व० पृ०
कारणम्-१ [क] कारणं हि तद्भवति यस्मिन् सति यद्भवति यि
श्वासति यन्न भवति ( न्या० वा० १ पृ० २४ ) । अत्रेदं बोध्यम्/
• कारणत्वं द्विविधम् । वैदिकम् लौकिकं च । तत्र वैदिकम् अन्वयमात्रा ।
वगम्यम् । लौकिकं तु अन्वयव्यतिरेकोभयगम्यम् इति ( त० व
परि० २ लो० ५० ५० ४० ) । पुनरपि न्यायमते काराव
द्विविधम् । फलोपहितत्वम् स्वरूपयोग्यत्वं चेति । तत्राद्यं यथा अनुमि
प्रति परामर्शस्य कारणत्वम् । फलोपहितत्वं च उपधायकत्वशब्देना
व्यवह्रियते। द्वितीयं यथा अरण्यस्थदण्डादिसाधारणम् जनकतावच्छेदक
लक्षणं दण्डत्वादिस्वरूपं घटकारणत्वम् । [ख]
कार्यतत्पूर्वभावी
अनन्य
कारणम
• नियतोनन्यथा सिद्धश्च तत् ( त० मा० पृ० २ ) । [ग]
॥ थासिद्धकार्यनियतपूर्ववृत्ति । यथा तन्तुवेमादिकं
यस्य
पटस्य
३६)/
न्यायकोशः ।
विचक्षणीयम् । तेन अवयवावयविनोरेकत्वयोः संख्यात्वेनापि साजात्यम-
भ्युपगम्य तादृशैकत्वाभ्यां जनितेवयवावयविद्वित्वादौ नातिव्याप्तिः
( दि० गु० प० १९४ ) । कारणगुणोत्पन्नगुणाश्च अपाकजा रूप.
रसगन्धानुष्णस्पर्शाः अपाकजं द्रवत्वम् स्नेहवेगगुरुत्वएकत्वानि एक
पृथक्त्वम् परिमाणम् स्थितिस्थापकश्चेति ( भा० प० गु०
झो
९६ - ९७ ) । अत्र पृथिवीमात्रवृत्तीनां केषांचित् पाकजरूपरसगन्ध
स्पर्शानाम् कारणगुणपूर्वकत्वाभावात् अपाकजा इत्युक्तम् (मु० गु०
पृ० १९४ ) । वेगोत्र कर्माजन्यो वेगजन्यः ग्राह्यः ( प० मा० ) ।
करणगुणोत्पन्नत्वं च [क] स्वाश्रयसमवायिसमवेतगुणजन्यत्वम् ( दि०
गु० पृ० १९४ ) । अत्र स्वम् अवयविजलस्य रूपादि । तस्याश्रयः
समवाय वा समवायेन संबन्धेनाश्रयः अवयविभूतं जलम् । तस्य समवापि,
• तेन जन्य: तस्य भाव इति विग्रहादिकं ज्ञेयम् । [ख ] स्वसमवायिसम
अवयवभूतं जलम् । तत्र समवेतो गुणः अवयवभूतजलवृत्ती रूपादिः ।
वायिसमवेतगुणजन्यत्वम् ( ल० व० पृ० ३६ ) । यथा कार्यजलस-
मवेतरूपस्य कारणगुणोत्पन्नत्वमेव । अत्र तादृशगुणजन्यत्वं च तादृशगुण
निष्ठासमवायिकारणतानिरूपितकार्यताशालित्वम् ( ल० व० पृ०
कारणम्-१ [क] कारणं हि तद्भवति यस्मिन् सति यद्भवति यि
श्वासति यन्न भवति ( न्या० वा० १ पृ० २४ ) । अत्रेदं बोध्यम्/
• कारणत्वं द्विविधम् । वैदिकम् लौकिकं च । तत्र वैदिकम् अन्वयमात्रा ।
वगम्यम् । लौकिकं तु अन्वयव्यतिरेकोभयगम्यम् इति ( त० व
परि० २ लो० ५० ५० ४० ) । पुनरपि न्यायमते काराव
द्विविधम् । फलोपहितत्वम् स्वरूपयोग्यत्वं चेति । तत्राद्यं यथा अनुमि
प्रति परामर्शस्य कारणत्वम् । फलोपहितत्वं च उपधायकत्वशब्देना
व्यवह्रियते। द्वितीयं यथा अरण्यस्थदण्डादिसाधारणम् जनकतावच्छेदक
लक्षणं दण्डत्वादिस्वरूपं घटकारणत्वम् । [ख]
कार्यतत्पूर्वभावी
अनन्य
कारणम
• नियतोनन्यथा सिद्धश्च तत् ( त० मा० पृ० २ ) । [ग]
॥ थासिद्धकार्यनियतपूर्ववृत्ति । यथा तन्तुवेमादिकं
यस्य
पटस्य
३६)/