न्यायकोशः /167
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
अन्वय बोघे जनिते नान्वयबोधान्तरं जनयति । स्वजन्यान्वयबोधवैधुर्य-
विरहात् । इतः सर्वे स्वरूपसन्तः शाब्दबोधे
ज्ञेयम् ( न्या० म० ४ पृ० २२) । हतवः न तु ज्ञाता इति
[छ ]
भावः (कु० ३ ) । [ज ] समभिव्याहृतपदस्मारित पदार्थजिज्ञासा ।
यथा घटमित्युक्ते आनय पश्य इति आनयेत्युक्ते घटं पटं वा इति
जिज्ञासा ( कु० टी० १३) । [झ ] एकपदार्थज्ञाने तदर्थान्वय-
योग्यार्थस्य यज्ज्ञानं तद्विषयेच्छेति शाब्दिका वदन्ति । [ञ ] पदार्थानां
परस्पर जिज्ञासाविषयत्वयोग्यत्वमाकाङ्क्षति मायावादिनः ( वेदा० प० ) ।
आकाङ्क्षा द्विविधा । उत्थाप्याकाङ्क्षा उत्थिताकाङ्क्षा चेति । अत्रेदं
ज्ञेयम्। आकाडा च शाब्दबोधगोचरेच्छा शब्देनैव विषयसिद्धिद्वारा
• निवर्त्यते । अत्रायं न्यायः । शाब्दी ह्याकाङ्क्षा शब्देनैव प्रपूर्यते इति । अनेन
शब्दकल्पना आवश्यकी इति विज्ञेयम् । (त० प्र० ख० ४ पृ० २)।
आकार:– १ विषयता निरूप्यनिरूपकभावापन्नतत्तद्विषयता वा । यथा
अयं घटः इत्याकारकं ज्ञानमित्यादौ तादृशविषयता ( वाक्यार्थ० २
पृ० २० ) । २ अभेदः ( तादात्म्यम् ) । यथा इत्याकारकं ज्ञानमित्यादौ
( वाक्यार्थ ० ) । यथा वा तथा चायम् इत्याकार उपनय इत्यादौ
३.
उदाहरणं
( दीधि० पृ० १७०) । ३
उत ।
।
इत्याकार
४ अवयवसंस्थानविशेष इति काव्यज्ञा
FIX
वदन्ति । ५ सांख्यास्तु अभेदस्थानीयः पदार्थविशेषः विषयिताविशेषो
वा । यथा यत्संबद्धं सत् तदाकारोल्लेखि विज्ञानं तत्प्रत्यक्षमित्यादौ इत्यादुः
Sasara
( सां० सू० ) । ६ वर्णविशेष आकार इति शाब्दिकाः। ७ अतथा-
भूतस्य तथाभूतेन सामान्यम् । तद्यथा स्थाण्वाकारः पुमान् इत्यत्र पुरुषस्य
स्थाणोराकारः पुरुषेण यत् सामान्यम् सः ( न्या० वा० १/१/१३-१४
प्रमाण
पृ० ७६ ) ।
OF OF
घटत्वविशिष्टो बोद्धव्यः
आकारकत्वम् – विषयिताविशेषः । यथा घटपदातू
इत्याकारकत्वविशिष्टेच्छेत्यादौ ( म०प्र० ४ पृ० ३७) ।
१५ न्या० को०
अन्वय बोघे जनिते नान्वयबोधान्तरं जनयति । स्वजन्यान्वयबोधवैधुर्य-
विरहात् । इतः सर्वे स्वरूपसन्तः शाब्दबोधे
ज्ञेयम् ( न्या० म० ४ पृ० २२) । हतवः न तु ज्ञाता इति
[छ ]
भावः (कु० ३ ) । [ज ] समभिव्याहृतपदस्मारित पदार्थजिज्ञासा ।
यथा घटमित्युक्ते आनय पश्य इति आनयेत्युक्ते घटं पटं वा इति
जिज्ञासा ( कु० टी० १३) । [झ ] एकपदार्थज्ञाने तदर्थान्वय-
योग्यार्थस्य यज्ज्ञानं तद्विषयेच्छेति शाब्दिका वदन्ति । [ञ ] पदार्थानां
परस्पर जिज्ञासाविषयत्वयोग्यत्वमाकाङ्क्षति मायावादिनः ( वेदा० प० ) ।
आकाङ्क्षा द्विविधा । उत्थाप्याकाङ्क्षा उत्थिताकाङ्क्षा चेति । अत्रेदं
ज्ञेयम्। आकाडा च शाब्दबोधगोचरेच्छा शब्देनैव विषयसिद्धिद्वारा
• निवर्त्यते । अत्रायं न्यायः । शाब्दी ह्याकाङ्क्षा शब्देनैव प्रपूर्यते इति । अनेन
शब्दकल्पना आवश्यकी इति विज्ञेयम् । (त० प्र० ख० ४ पृ० २)।
आकार:– १ विषयता निरूप्यनिरूपकभावापन्नतत्तद्विषयता वा । यथा
अयं घटः इत्याकारकं ज्ञानमित्यादौ तादृशविषयता ( वाक्यार्थ० २
पृ० २० ) । २ अभेदः ( तादात्म्यम् ) । यथा इत्याकारकं ज्ञानमित्यादौ
( वाक्यार्थ ० ) । यथा वा तथा चायम् इत्याकार उपनय इत्यादौ
३.
उदाहरणं
( दीधि० पृ० १७०) । ३
उत ।
।
इत्याकार
४ अवयवसंस्थानविशेष इति काव्यज्ञा
FIX
वदन्ति । ५ सांख्यास्तु अभेदस्थानीयः पदार्थविशेषः विषयिताविशेषो
वा । यथा यत्संबद्धं सत् तदाकारोल्लेखि विज्ञानं तत्प्रत्यक्षमित्यादौ इत्यादुः
Sasara
( सां० सू० ) । ६ वर्णविशेष आकार इति शाब्दिकाः। ७ अतथा-
भूतस्य तथाभूतेन सामान्यम् । तद्यथा स्थाण्वाकारः पुमान् इत्यत्र पुरुषस्य
स्थाणोराकारः पुरुषेण यत् सामान्यम् सः ( न्या० वा० १/१/१३-१४
प्रमाण
पृ० ७६ ) ।
OF OF
घटत्वविशिष्टो बोद्धव्यः
आकारकत्वम् – विषयिताविशेषः । यथा घटपदातू
इत्याकारकत्वविशिष्टेच्छेत्यादौ ( म०प्र० ४ पृ० ३७) ।
१५ न्या० को०