2023-06-05 16:39:50 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
प्रथमाश्वासः
आक्रान्ते भुवने पौस्तृणमपि स्प्रष्टुं न शक्यं मया
किं कर्तव्यमिति व्यलीयत जवादैत्याशुगेष्वाशुगः ॥ ४२ ॥
अनन्तरमित्थमतर्कितमनिमित्तं अपध्वंसमानम सुरबलम भितोऽपि
विप्रकीर्णमिव भुवि निपत्य गगनतलं, परिवहदिव भिन्नमर्यादमण-
वस्रोतः, शतशः परीक्षितमपि सौहादें, सहस्रशो गृहीतजयमपि
समरसंमर्दे, कदाप्यशिक्षितायुधग्रहमिव अनाकर्णितसंग्रामसङ्कथमिव,
गमनमनीहमानस्सन् शत्रुप्रयुक्तबाणान् स्वनामसाम्यात् स्वमित्राणीति ज्ञात्वा तानेव
प्रविवेशेत्याह ॥ वल्मीकेष्विति ॥ वल्मीकेषु नाकुषु । 'वामलूरुश्च नाकुश्च
वल्मीकं पुन्नपुंसकम्' इत्यमरः । अहयः सर्पा: । 'अहिर्वृत्रासुरे शत्रौ सर्पे च'
इति विश्वः । मुनयश्च वसन्ति कान्तारेषु दुर्गेषु, कन्दरेषु दरीषु, लवणे सिन्धौ
समुद्रे च, घोराः भयङ्कराः, समीराशना वायुभक्षकाः अजगरा इति शेषः ।
वसन्ति, क वा सुस्थितिः सुखस्थितिः स्यात् । परैश्शत्रुभिः । 'परोऽरिपरमा-
त्मनोः' इति विश्वः । भुवने लोके । आक्रान्ते सति । तृणमपि स्प्रष्टुं स्प-
शनं कर्तुं, मया न शक्यं, किंकर्तव्यमितीव, आशुगो वायु: दैत्यानां आशु-
गेषु आशुगत्वजातिविशिष्टेषु । 'आशुगौ वायुविशिखौ' इत्यमरः । व्यलीयत
गूढमनुप्रविवेशेत्यर्थः । परपरिभवदशायां को वाऽन्यस्सहायो भवतीति भावः ।
कान्दिशीकयोधसङ्घं दृष्टा इन्द्रश्चिन्तयामासेत्या ॥ अनन्तरमिति ॥ अतर्कित-
मनुत्प्रेक्षितं यथा तथा, अनिमित्तं अज्ञातनिमित्तं यथा तथेत्यर्थः । अपध्वंसमानं
च्युतमित्यर्थः । भुवि निपत्य अभितोऽपि विप्रकीर्णं गगनतलमिव स्थितं, निर्म-
र्यादावस्थितत्वादिति भावः । भिन्ना त्यक्ता मर्यादा वेला, यस्मिन् कर्मणि तद्यथा
तथा । परिवहत् प्रवहत्, अर्णवस्य स्रोतः अम्बुसरणमिव स्थितं, निर्निरोधत्वादिति
भावः । 'स्रोतोऽम्बुसरणं स्वतः' इत्यमरः । एवंभूतमसुराणां बलं, सौहार्दे विषये,
शतश: बहुशः । 'बह्वल्पार्थात्' (पा. सू. 5-4-42) इत्यादिना शस्प्रत्ययः ।
परीक्षितं दृष्टमपि, समरस्य सम्मर्दे, प्रघट्टके सम्बन्धे, सहस्रशः । 'पूर्ववत् प्रत्ययः ।
¹9
9
04
"
3
1. 'बह्वल्पार्थाच्छस्कारकादन्यतरस्याम्' (पा.सू. 5-4-42) इति शस्प्रत्ययः । बहूनि
ददाति = बहुश:, अल्पानि ददाति = अल्पशः, बहुभ्यो ददाति = बहुशः, अल्पेभ्यो ददाति =
अल्पशः, अर्थग्रहणात् पर्यायेभ्यः विशेषेभ्यश्च भूरिशो ददाति, त्रिशो ददाति ।
कारकग्रहणात् बहूनां स्वामी अल्पानां स्वामी" इत्यत्र न भवति ॥ पूर्ववत् = शतश:
इत्यत्रेव, सहस्रशः इत्यत्रापि तेनैव सूत्रेण शस्प्रत्ययः इत्यर्थः ॥
आक्रान्ते भुवने पौस्तृणमपि स्प्रष्टुं न शक्यं मया
किं कर्तव्यमिति व्यलीयत जवादैत्याशुगेष्वाशुगः ॥ ४२ ॥
अनन्तरमित्थमतर्कितमनिमित्तं अपध्वंसमानम सुरबलम भितोऽपि
विप्रकीर्णमिव भुवि निपत्य गगनतलं, परिवहदिव भिन्नमर्यादमण-
वस्रोतः, शतशः परीक्षितमपि सौहादें, सहस्रशो गृहीतजयमपि
समरसंमर्दे, कदाप्यशिक्षितायुधग्रहमिव अनाकर्णितसंग्रामसङ्कथमिव,
गमनमनीहमानस्सन् शत्रुप्रयुक्तबाणान् स्वनामसाम्यात् स्वमित्राणीति ज्ञात्वा तानेव
प्रविवेशेत्याह ॥ वल्मीकेष्विति ॥ वल्मीकेषु नाकुषु । 'वामलूरुश्च नाकुश्च
वल्मीकं पुन्नपुंसकम्' इत्यमरः । अहयः सर्पा: । 'अहिर्वृत्रासुरे शत्रौ सर्पे च'
इति विश्वः । मुनयश्च वसन्ति कान्तारेषु दुर्गेषु, कन्दरेषु दरीषु, लवणे सिन्धौ
समुद्रे च, घोराः भयङ्कराः, समीराशना वायुभक्षकाः अजगरा इति शेषः ।
वसन्ति, क वा सुस्थितिः सुखस्थितिः स्यात् । परैश्शत्रुभिः । 'परोऽरिपरमा-
त्मनोः' इति विश्वः । भुवने लोके । आक्रान्ते सति । तृणमपि स्प्रष्टुं स्प-
शनं कर्तुं, मया न शक्यं, किंकर्तव्यमितीव, आशुगो वायु: दैत्यानां आशु-
गेषु आशुगत्वजातिविशिष्टेषु । 'आशुगौ वायुविशिखौ' इत्यमरः । व्यलीयत
गूढमनुप्रविवेशेत्यर्थः । परपरिभवदशायां को वाऽन्यस्सहायो भवतीति भावः ।
कान्दिशीकयोधसङ्घं दृष्टा इन्द्रश्चिन्तयामासेत्या ॥ अनन्तरमिति ॥ अतर्कित-
मनुत्प्रेक्षितं यथा तथा, अनिमित्तं अज्ञातनिमित्तं यथा तथेत्यर्थः । अपध्वंसमानं
च्युतमित्यर्थः । भुवि निपत्य अभितोऽपि विप्रकीर्णं गगनतलमिव स्थितं, निर्म-
र्यादावस्थितत्वादिति भावः । भिन्ना त्यक्ता मर्यादा वेला, यस्मिन् कर्मणि तद्यथा
तथा । परिवहत् प्रवहत्, अर्णवस्य स्रोतः अम्बुसरणमिव स्थितं, निर्निरोधत्वादिति
भावः । 'स्रोतोऽम्बुसरणं स्वतः' इत्यमरः । एवंभूतमसुराणां बलं, सौहार्दे विषये,
शतश: बहुशः । 'बह्वल्पार्थात्' (पा. सू. 5-4-42) इत्यादिना शस्प्रत्ययः ।
परीक्षितं दृष्टमपि, समरस्य सम्मर्दे, प्रघट्टके सम्बन्धे, सहस्रशः । 'पूर्ववत् प्रत्ययः ।
¹9
9
04
"
3
1. 'बह्वल्पार्थाच्छस्कारकादन्यतरस्याम्' (पा.सू. 5-4-42) इति शस्प्रत्ययः । बहूनि
ददाति = बहुश:, अल्पानि ददाति = अल्पशः, बहुभ्यो ददाति = बहुशः, अल्पेभ्यो ददाति =
अल्पशः, अर्थग्रहणात् पर्यायेभ्यः विशेषेभ्यश्च भूरिशो ददाति, त्रिशो ददाति ।
कारकग्रहणात् बहूनां स्वामी अल्पानां स्वामी" इत्यत्र न भवति ॥ पूर्ववत् = शतश:
इत्यत्रेव, सहस्रशः इत्यत्रापि तेनैव सूत्रेण शस्प्रत्ययः इत्यर्थः ॥