2023-04-12 10:59:09 by dmraviteja
This page has been fully proofread once and needs a second look.
विधीयमानयोर्मद्वयोरतराळेले विधीयन्त इत्युक्तं तन्त्ररत्नादावित्यास्तां तावत् ॥
( अवान्तरप्रकरणानिरूपणम् )
फलभावनाया अन्तराले यदङ्गभावनायाः प्रकरणं तदवान्तरप्रकरणम् ।
तज्याच्चाभिक्रमणादीनां प्रयाजादिषु विनियोजकम् । तच्च सम्न्दंशेन ज्ञायते । तद-
भावेऽविशेषात्सर्वेषां फलभावनाकथम्भावेन ग्रहणात् ।
संदंशो नाम एकाङ्गानुवादेन विधीयमानयोरङ्गयोरन्तराले विहित-
खत्वम्, यथा - --अभिक्रमणम्, तद्धि 'समानयत उपभृतः' इत्यादिना प्रयाजानु-
वादेन किञ्चिदर्शङ्गं विधाय विधीयते, पश्चादपि प्रयाजानुवादेन 'यो वै प्रयाजानां
मिथुनं वेदे 'त्यादिना किञ्चिदङ्गं विधीयते । अतः मप्रयाजाङ्गमध्ये पठितमभि-
क्रमणं तदङ्गं भवति, तत्कथम्भावाकाङ्क्षाया अशान्तेः । यथाहुः--
परप्रकरणस्थानामङ्गे श्रुत्यादिभिस्त्रिभिः ।
ज्ञाते पुनश्च तैरेव सन्दंशेन तदिष्यते ॥ इति ।
-[commentary]
समुचिता, अभिमतं चास्माकमपि तदेव, तथापि तन्त्ररत्नाद्युक्तिमात्रमवलज्म्ब्य प्रकृतो.-
दाहरणार्थमन्त्रोक्तमिति भावः ॥
(श्रअवान्तरप्रकरण निरूपणम् )
एवं महाप्रकरणं निरूप्य इदानीमवान्तरप्रकरणं निरूपयति- -फलभावनाया इति ।
तच्चप्रअवान्तरप्रकरणं च । तदद्भावे सन्दंशाभावे ।
श्रअथ को नाम सन्दंशः ? - अत आह--सन्दंशो नामेति । एकाङ्गानुवादेनेति ।
एकं यत्प्रधाननिरूपितमङ्गं तदनुवादेनेत्यर्थः । इदमुपलक्षणं सन्दंशान्तरयोरपि । प्राकृ-
ताज्ञाङ्गानुवादेन विहिताभ्यां सन्दष्टं यदसंयुक्तमपि विकृतौ श्रुतं तदपि प्रकरणेन गृह्यते ।
विकृतेः पूर्वमसंयुक्तं किंचिद्विद्दिहितं ततः पूर्वे तु प्राकृताशाङ्गानुवादेन यद्विहितं ततोऽसंयुक्तं
यत् तत् तद्विकृतिग्रहणेन गृह्यते । तथा विकृतेरनन्तरमसंयुक्तं किचिद्विधाय प्राङ्ककृताङ्क्षा-
नुवादेन कस्मिंश्चिद्विहिते तत्पूर्वमसंयुक्तं प्रकरणेन गृह्यते । इति भेदत्रयस्यप्ग्रन्थान्तरेषु
दर्शनात् । लोहकण्ट विद्धलोह शलाकाद्वयरूपः पात्रादिग्रहण साधनभूतः कश्चन पदार्थों लोके
सन्दंशपदवाच्यः । हिन्दी भाषायां सडसी इति द्राविडभाषायां इडिक्की इति च प्रसि-
द्धः । अभिक्रमणं प्रतिप्रयाजं किञ्चिदन्तरंश्राआहवनीयसमीर पदेशं प्रति पदनिक्षेपणम् ।
तादृशाङ्ग मध्यपाठमुपपादयति--तद्धीति । समानयत इति । जौहवेनाज्यॆयेन प्रथमतः
त्रीन् प्रयाजानिष्ठाट्वा बर्हिःप्रया जार्थमुपभृत्स्थमाज्यं जुह्वां समानयेदित्यर्थः । यद्यप्यस्मिन् वाक्ये
प्रयाजशब्दोंदो नास्ति, तथापि श्रौऔपभृताज्यस्य "यदुपभृति प्रयाजानूयाजेभ्यस्तत्"
इत्यनेन प्रयाजानूया जार्थत्वावगमात् श्रौऔपभृतार्धस्य प्रयाजद्वयार्थमेव जुह्वां समानेयत्वात्
प्रयाजाङ्गत्वसङ्कीर्तनाविरोधः । एवं प्रयाजोद्देशेन विहितं पूर्वमङ्गमभिधाय पाश्चात्यमप्यमंङ्गं
कथयति --यो वै इति । मिथुनं वे देत्यादिनेति । "प्रया जानिष्ठाट्वा हविवींष्यभिषाघारयति"
इत्यन्तेनेति शेषः । तत्रैव प्रयाजोपयुक्ताज्योद्देशेन हविरभिघारण रूपसंस्कारविधानात् यो
वै प्रयाजानामित्यस्यार्थवादत्वेन तत्र कस्याप्य विधेयत्वात् । एवं च आकाङ्क्षायाः चर-
माज्ञाङ्गान्वयं यावदनुवर्तनावश्यंभावेन अस्त्येव तदानीमाका क्षैङ्क्षेत्याह- तर-तत्कथंभावेति ।
( अवान्तरप्रकरणानिरूपणम् )
फलभावनाया अन्तराले यदङ्गभावनायाः प्रकरणं तदवान्तरप्रकरणम् ।
त
भावेऽविशेषात्सर्वेषां फलभावनाकथम्भावेन ग्रहणात् ।
संदंशो नाम एकाङ्गानुवादेन विधीयमानयोरङ्गयोरन्तराले विहित-
वादेन किञ्चिद
मिथुनं वेदे
क्रमणं तदङ्गं भवति, तत्कथम्भावाकाङ्क्षाया अशान्तेः । यथाहुः--
परप्रकरणस्थानामङ्गे श्रुत्यादिभिस्त्रिभिः ।
ज्ञाते पुनश्च तैरेव सन्दंशेन तदिष्यते ॥ इति ।
समुचिता, अभिमतं चास्माकमपि तदेव, तथापि तन्त्ररत्नाद्युक्तिमात्रमवल
दाहरणार्थमन्त्रोक्तमिति भावः ॥
(
एवं महाप्रकरणं निरूप्य इदानीमवान्तरप्रकरणं निरूपयति-
तच्च
एकं यत्प्रधाननिरूपितमङ्गं तदनुवादेनेत्यर्थः । इदमुपलक्षणं सन्दंशान्तरयोरपि । प्राकृ-
ता
विकृतेः पूर्वमसंयुक्तं किंचिद्वि
यत् तत् तद्विकृतिग्रहणेन गृह्यते । तथा विकृतेरनन्तरमसंयुक्तं किचिद्विधाय प्रा
नुवादेन कस्मिंश्चिद्विहिते तत्पूर्वमसंयुक्तं प्रकरणेन गृह्यते । इति भेदत्रयस्य
दर्शनात् । लोहकण्ट
सन्दंशपदवाच्यः । हिन्दी
द्धः । अभिक्रमणं प्रतिप्रयाजं किञ्चिदन्तरं
तादृशाङ्ग
त्रीन् प्रयाजानिष्
प्रयाजशब्
इत्यनेन प्रयाजानूया
प्रयाजाङ्गत्वसङ्कीर्तनाविरोधः । एवं प्रयाजोद्देशेन विहितं पूर्वमङ्गमभिधाय पाश्चात्यमप्य
कथयति
इत्यन्तेनेति शेषः । तत्रैव प्रयाजोपयुक्ताज्योद्देशेन हविरभिघारण
वै प्रयाजानामित्यस्यार्थवादत्वेन तत्र कस्याप्य
मा