2023-04-06 07:13:08 by dmraviteja
This page has been fully proofread once and needs a second look.
[ प्रकरण-
बा
वाकाङ्क्षायां सिद्धं वस्त्वन्वययोग्यं स्यात् तदा
न्थकृतामनर्थकं स्यात् ।
वा
ङ्क्षागृहीतस्येतिकर्तव्यतात्वात्, इतिशब्दस्य च प्रकारवाचित्वात् । कर्तव्यस्य
'इति' प्रकार: 'इतिकर्तव्यता' । प्रकारश्च सामान्यस्य
कर्तव्यस्य च विशेषः कर्तव्य एव भवतीति न सिद्धस्य वस्तुन इतिकर्तव्य-
तात्वम्, किन्तु क्रियाया एव, सिद्धस्य तु द्रव्यादेः केवलमङ्गत्वम् । तदपि
श्रुत्यादिना, न तु प्रकरणात् । यथा
नावान्तरक्रियायोगा
गुणद्रव्ये कथंभावैगृ
अत एव 'बर्हिर्देवसदनं दामी' त्यादिमन्त्राणां
प्रकरणादित्युक्तमर्थवादाधिकरण
समाप्तौ
'
र्तव्यतात्वाभि
[commentary]
भावः । उपकारसम्पादन
स्योपकारस्यातिदेशः तत्पृष्ठभावेन च पदार्थानामतिदेश इत्युक्तमित्यर्थः । इतिकर्तव्य-
ताशब्दार्थपर्यालोचनयापि तदेवाऽवगम्यत इत्याह
स्माभिरिति शेषः ।
सिद्धं नस्समीहितं इत्य
सिद्धस्य प्रकरणग्राह्यत्वाभावादेव । राणक इति । अयं हि तत्रत्यो ग्रन्थः
रग्राहिणा प्रकरणेन साक्षा
गा
णाचोच्चारणार्थता इत्यन्योन्याश्रयापत्तेः न प्रकरणपाठमात्रेण विनियोगो
युक्तः । सामर्थ्या
रितस्याभिधानाशक्तेः कर्मकालोच्चारणसिद्धरिति भावः" इति । ननु
धिर्हि समानपदोपात्तात् धात्वर्थात् भावनायाः सन्निकृष्टः प्रथममेव तामव-
रुध्य पुरुषार्थाय गमयति, प्रवर्तनात्मकत्वात्; अपुरुषार्थफले च व्यापारे पुरु
षस्य प्रवर्तयितुमशक्यत्वात् । तेन प्रवर्तनात्मकविध्यन्वयादेव समीहित
भाव्येऽपेक्षिते तद्विशेषमात्रं वाक्यादवगम्यते । तस्
पात्तो धात्वर्थः करणतया स्वीक्रियते । द्रव्यादि तु इतिकर्तव्यतया" इति न्या-
यरत्नमालापर्यालोचनया द्रव्यस्यापीति कर्तव्यतात्वेनान्वयोऽस्त्येवेति प्रतीतेः कथं तन्नि
षेधः शक्यते कर्तुमित्यत
श्राकांक्ष्यते । इतिकर्तव्यतां हि स
आकांक्ष्यते । इतिकर्तव्यतां हि स आकांक्षति। होमश्चेतिकर्तव्यता न द्रव्यम्" ।
"द्रव्याणां वाक्यसंयुक्तक्रियानिर्वर्तनाद्विना ।
न प्रयोजनमस्त्यन्यत् कथंभावाद्यसङ्गतेः ।
यथा होमः क्रियात्मकत्वात् किमित्यपेक्षमाणः प्रधानकथंभावेन इत्थमनु
[^१