2023-03-06 15:55:24 by dmraviteja
This page has been fully proofread once and needs a second look.
सारविवेचिनोव्याख्या संवलितः
ऽपि विभक्ति
पशुना यजेत्यत्रै
तेत्याख्याताभिहितसङ्ख्याया भावनाङ्गत्वं समानाभिधानश्रुतेः । एकपदश्रुत्या
च यागाङ्गत्वम् । न चामूर्तायास्तस्याः कथं यागाङ्गत्वमिति वाच्यम्; कर्तृ-
परिच्छेदद्वारा तदुपपत्तेः । कर्ता चाक्षेपलभ्यः । आख्यातेन हि भावनोच्यते ।
[commentary]
श्रुतिं कल्पयित्वा रशनामात्रे विनियोगः क्रियते, ततः पूर्वमेव प्रत्यक्षा श्रुतिरश्वाभिधान्यां
मन्त्रं विनियुङ्क्त इति लिङ्गस्य श्रुत्या बाधितत्वात् युज्यतेऽश्वाभिधान्यङ्गत्वं मन्त्र-
स्येति भावः ।
-
सप्तमीश्रुतेरुदाहरणमाह
पूर्णमा
पशुकामस्य प्रणयेत्, यजमानस्य याज्या इत्यादौ चतुर्थीपञ्चमीषष्ठीविभक्तिभिः,
विनियोगो बोध्य इत्यर्थः ।
एवं विनियोक्त्रीं विभक्तिरूपां श्रुतिं निरूप्येदानीं समानाभिधानरूपां तां निरूप-
यति –
यति--पशुनेति । 'यो दीक्षितो यदग्नीषोमीयं पशुमालभते' इतीदमेव वाक्यं
तृतीयान्तत्वेन विपरिणतपशुपदं त्यक्तानीषोमीयपदं 'पशुनायजेते' त्यर्थतः सर्वत्रोदा
यते नान्यदतोऽस्ति पशुना यजतेति वाक्यम् । प्रत एव चतुर्थे पश्वेकत्वा-
धिकरणे इदमेव वाक्यमुदाहृतं भाष्यकारैरिति ध्येयम् । वस्तुतस्तु पौर्णमास्य-
धिकरणशास्त्रदीपिकापर्यालोचनया तदधिकरणस्थ 'चोदना वा गुणाना' मिति सू-
कौस्तुभपर्यालोचनया च पशुना यजेतेति अग्नीषोमीयवाक्यतो भिन्नं वाक्या-
न्तरप्राप्तकर्मोद्देशेन जातिसंख्या विशिष्टकारकविधायकं शाखान्तरीयं वाक्यमित्येव युक्तं
प्रतीयते । समानाभिधानश्रुत्येति । त्रयाणामे
धानरूपया श्रुत्येत्यर्थः । कारकाङ्गत्वं करणत्वसम्बन्धः । यद्यपि लिङ्गसंख्ययोः प्राति-
पदिकार्थनिष्ठत्वेन तदङ्गत्वमेव वक्तुं युक्तम्, तथापि करणत्वस्य एकप्रत्ययगम्यत्वेन
शीघ्रमुपस्थितत्वात् प्रत्ययार्थत्वेन प्राधान्याच्च पूर्वं तत्रैवाऽन्वयः । तत्रैव चान्वितेन
प्रातिपदिकार्थेन पार्ष्
इति सिद्धम् । तिङन्तस्थलमप्युदाहरति--यजेतेति । एकपदश्रुत्येति ।
पद' मिति व्याकरणस्मृत्यनुरोधेन तिङन्तस्यैव पदत्वाभ्युपगमात् तिङन्तस्यैव पद-
त्वादिति भावः। आाख्याताभिहितसंख्याया इत्यनुषज्यते । ननु मूर्त्तस्यैव द्रव्यस्य
क्रियासाघनत्वं सम्भवति, न
शङ्कते-
प्रथमतो भावनान्वये पश्चाद्योग्यताजिज्ञासायां
'सुप्तिङन्तं
आरुण्यवत् तदध्यवसीयत इति भावः । नात्र कर्त्तोपलभ्यते, यद्द्वारा संख्यान्वयः
स्यात् । ग्रा
स्यात् । आह-