2023-05-11 07:39:33 by Veera Raagavan
This page has not been fully proofread.
मौमांसान्यायप्रकाशः
तत्सिद्धं यजेतेत्यत्र लिङ्वांशेन शाब्दी भावनोच्यत इति ॥
आख्या तत्वांशेनार्थी भावनोच्यते ।
( अर्थी भावना निरूपयाम् )
ननु - केयमार्थी भावना ? । कर्तृव्यापार इति चेत्-न; यागादेरपि तद्या.
पारत्वेन भावनात्वापत्तेः । नचेष्टापचिः, तस्य प्रकृत्यर्थत्वेन प्रत्ययार्थत्वाभा
वादिति चेत् -
अत्राहु:-
[commentary]
ष्टसाघनता लिप्रतिपाद्या, प्रवर्तनावं तु कथं तस्याः ? इत्यत ग्राह-प्रवृत्तिहेतुमिति ।
यः प्रवृत्तिहेतुर्धर्मः तमेव प्रवर्तनामाचक्षते प्रवर्तनाविदः इत्यर्थः । शाब्दी भावना निरू
पणमुपसंहरति — तसिद्धमिति ।
wap
एवं शब्दभावनां निरूप्य तत्प्रसङ्गात् तद्भाव्यभूतामार्थीभावनां निरूपयितुमारभते-
श्राख्यातत्वेति ।
( आर्थीभावना निरूपणम् )
ननु भावनाया यदि घात्वर्थात् मेदस्सिध्येत्, युज्येत तदा तस्याः प्रत्ययवाच्य-
त्वम्, तत्रैव न प्रमाणं पश्यामः; पचतीत्यादौ यावन्तो व्यापाराः प्रतीयन्ते स्थाल्यघिभ
यणोदका सेचनतण्डुलावापफूत्कारावस्रावणादयः ते सर्वेऽपि धातुत एव प्रतीयन्त
इति तेषां घातुवाच्यतैव युक्ता, न प्रत्ययवाच्यता, तदतिरिक्तस्य कस्यचिदप्रतीयमानत्वात्
कस्याख्यातांशप्रतिपाद्यता अर्थभावनात्वं वोच्यते ? इति वैयाकरणश्शङ्कते- नन्विति ।
कर्तृव्यापार इति । सर्वत्र हि पचति, पार्कं करोति, यजति, यागं करोति, इति विवरणं
दृश्यते । तत्र घञन्तपाकादिपदैः प्रकृत्यर्थस्य कृञ्धातुना च प्रत्ययार्थस्य विवरणमित्यव
गम्यते । तेन च करोतिसमानार्थकत्वमाख्यातस्यैत्यवगम्यते । करोतिश्च सकर्मक इत्या-
ख्यातेनापि तथैव भाव्यम् । तच्च कर्मोत्सायमेव भवति । एवञ्च उत्पद्यमानस्य वस्तुन उत्प
श्यनुकूल उत्पादककर्तृव्यापारः श्राख्यातार्थ इति फलितम् । भावनाशब्दोऽपि तमेवाभि
धत्ते । भूवातोर्ण्यन्तात् करणार्थंकल्युट प्रत्यये कृते भावनाशब्द निष्पत्तेः । पाकशब्दार्थभ
विकित्तिः । यागपदार्थच द्रव्यदेवतयोहसम्बन्धः । अतश्च तण्डुलरूप कर्मगत विक्लित्तिरूपव्यापारः
पचिधात्वर्थः, तत्प्रयोजको देवदत्तादिरूपकर्तृव्यापारः प्रत्ययवाच्यः इति स एव विलित्य-
नुकूल कर्तृव्यापारत्वात् भावना भवत्वित्याशयः । न विक्लित्यादिः केवलो धात्वर्थो भवितुम
र्हति । तथात्वे कृष्णलेषु विक्लित्यसम्भवेन तत्र तत्सम्पादकश्रपण विधानानुपपत्तेः । किन्तु
पचेरधिश्रयणाद्यवस्त्रावणान्तो व्यापारोऽर्थः, यजेश्व मानसस्टयागः, सङ्कल्पो वा तस्यैव
यागादिपदार्थत्वात्; तस्य च कर्तृव्यापारस्वात् तस्यैव भावनात्वमापद्येते त्याह-यागा दे -
रिति । तस्य यागस्य । प्रकृत्यर्थत्वेनेति । एवञ्च प्रत्ययार्थस्य भावनात्वं वक्तुमुरकान्तो
भवान् इदानीं प्रकृत्यर्थं स्यैष भावनात्वमभ्युपगच्छन् म पतितः, स्वोकविरोधी च
सञ्जात इत्याशयः ।
एवमापादितां शङ्कां प्रथमतो न्यायसुधाकृन्मतमनुसृत्य समाधत्ते - अत्राहुरिति ।
आहुरित्यनन्तरं न्यायसुधाकृत इति शेषः । न यागो भावनेति । नास्माभिर्मानस.
[^१