2023-03-26 14:51:30 by Veera Raagavan
This page has been fully proofread once and needs a second look.
वाक्येन सिध्यति; अतोऽर्थवद्वाक्यद्वयम् ।
यत्त तु- अग्नेर्मान्त्रवर्णिकत्वे मन्त्र वर्णस्य "श्रअग्निर्ज्र्ज्योतिज्योतिर्ज्योतिरग्निः स्वाहेति
सायं जुहोतोती" ति वाक्येन सायंहोमे विनियुक्तत्वात् तत्प्रकाश्यस्याग्नेरपि
प्रजापतिसमुच्चितस्य तत्रैव देवतात्वावगतेः 'यदग्नये चे' ति वाक्ये सायं.-
शब्दो व्यर्थ इति, एवं 'यत्सूर्याय चे'ति वाक्ये प्रातःशब्दो व्यर्थ इति ।
किञ्च मन्त्रवर्णेन [^१]ज्योतिष्टट्वगुणविशिष्टस्याग्नेः प्रकाशनात् विशिष्टिस्यैव
देवतात्वापात इति ।
C।
तदपि न; होमानुवादेन देवताद्वयविधानेऽपि मन्त्रवर्णयोर्लिङ्गादेव
प्राप्तिसंभवात्तद्विध्यानर्थकयात् क्यात्। मिश्रलिङ्गमन्त्रविधिपर्युद[^२]स्तयोंःयोः प्रतिप्रस.-
[commentary]
धनार्थं वाक्यान्तरस्याप्यावश्यकत्वादित्यर्थः ।
इतोऽन्यदपि दोषद्वयमापादित मनुवदति यचिति त्त्विति। न च पूर्वोत्क्तरीत्या समाधानम्,
तस्य मन्त्रविनियोगविधिनैव प्रातत्वात् । तत्प्रकाश्यस्य मन्त्रवर्णप्रकाश्यस्य । तत्रैव
सायंहोम एव । देवतात्वावगते रिति । यागीयद्रव्यदेवतादिप्रकाशनस्यैव मन्त्र कार्यस्त्वेन
स्रस यस्मिन् कर्मणि विनियुक्तः तत्र स्वप्रतिपाद्याया देवताया अङ्गत्वावश्यम्भावादिति भावः।
व्यर्थ इति । प्राप्तस्य पुनर्विघाधाने प्रयोजनाभावादिति भावः । प्रातश्शब्द इति । तत्रापि
सूर्यरूपस्य मान्त्रवर्णिकस्य प्रातःकाले देवतात्वेन प्राप्तत्वादित्यर्थः । ज्योतिष्ठट्वगुणविशिष्ट-
स्येति । मन्त्रे 'अग्निर्ज्योति' रिति ज्योतिः पदसामानाधिकरण्यात् 'विष्णवे शिपिवि
टाय' इत्यादौ शिपिविष्टगुणस्य विष्णुविशेषणत्वमिव ज्योतिष्ठट्वरूपगुणस्याग्नि विशेषण स्त्व-
प्रतीतेरिति भावः । विशिष्टस्य ज्योतिष्टट्वगुप णविशिष्टस्य । अस्मन्मते तु केवलाग्ने रेव
समुच्चय विशेषणतया विधानात् न तदापत्तिरिति भावः ।
प्रतिबन्द्या उत्तरयति - होमानुवादेनेति । 'यदग्नये चे'ति वाक्येन होमोद्देशेना.-
ग्निप्रजापथ्त्योरुभयोरपि विधानमञ्जीङ्गीकुर्वतो भवतः पक्षेऽपि होमीय देवताप्रकाशकयोः मन्त्रयोः
लिङ्गादेव व्यवस्थया तत्तद्धीधोमाङ्गत्वावगमे पुनस्तद्विनियोजकयोः "अग्निर्ज्योतिज्योति-
रग्निः स्वाहेति सायं जुहोति" "सूर्यो ज्योतिर्ज्योतिः सूर्यः स्वाहेति प्रातः"
इति वाक्ययोवँ र्वैयर्थ्यमापद्यत इत्यर्थः । अस्मन्मते केवलं सायंप्रातश्यशब्दयोरेव वैयर्थ्यमा•-
पाद्यते भवता, भवन्मते तु वाक्यद्वयस्यापि वैयर्थ्यमापद्यत इति किमिदं वृश्चिकदंशाद्
भीतस्य सर्पमुखे पतनमिति भावः । तद्विध्यानर्थक्यात् मन्त्रविध्यानर्थक्यात् । यदि
तु एतद्विध्यभावे "अग्निर्ज्योतिर्ज्योतिज्योतिस्सूर्यस्खस्वाहेति सायं जुहोति" "सूर्यो
ज्योतिर्ज्योतिरग्निस्स्वाहेति प्रातः" इति वाक्याभ्यां मिश्रलिङ्गकमन्त्रवर्णयोः विनि-
योगात् विनियुक्ताभ्यां ताभ्यां पाठमात्रेण प्रकरणादिना वा सम्भवत्प्राप्तिकयोः शुद्धलिङ्ग-
कमन्त्रयोः बाघेधे प्रसकेक्ते पुनः तत्प्रतिप्रसवार्थे विधिरित्याशङ्कक्येत तदापि लिङ्गादेव व्य.-
वस्थासिद्धेः तद्वाक्यगत सायंप्रातःपदयोः वैयर्थ्ययं नैवापवदितुं शक्यमित्याह - मिश्रलिङ्गे-
स्त्यादिना । प्रतिप्रसवार्थमिति । प्रसक्तप्राप्तिकस्य कारणान्तरेण निवृत्तिप्रसक्तीतौ तत्प्राप्त्यर्थं
सारविवेचिनीव्याख्यासँवलितः
[^१] ज्योतिर्गुण इति क । [^२] दस्ययोः।
यत्
सायं जुहो
प्रजापतिसमुच्चितस्य तत्रैव देवतात्वावगतेः 'यदग्नये चे' ति वाक्ये सायं
शब्दो व्यर्थ इति, एवं 'यत्सूर्याय चे'ति वाक्ये प्रातःशब्दो व्यर्थ इति
किञ्च मन्त्रवर्णेन [^१]ज्योतिष्
देवतात्वापात इति
C
तदपि न; होमानुवादेन देवताद्वयविधानेऽपि मन्त्रवर्णयोर्लिङ्गादेव
प्राप्तिसंभवात्तद्विध्यानर्थ
[commentary]
धनार्थं वाक्यान्तरस्याप्यावश्यकत्वादित्यर्थः
इतोऽन्यदपि दोषद्वयमापादित
तस्य मन्त्रविनियोगविधिनैव प्रातत्वात्
सायंहोम एव
व्यर्थ इति
सूर्य
स्येति
टाय' इत्यादौ शिपिविष्टगुणस्य विष्णुविशेषणत्वमिव ज्योतिष्
प्रतीतेरिति भावः
समुच्चय
प्रतिबन्द्या उत्तरयति
ग्निप्रजाप
लिङ्गादेव व्यवस्थया तत्तद्
रग्निः स्वाहेति सायं जुहोति" "सूर्यो ज्योतिर्ज्योतिः सूर्यः स्वाहेति प्रातः"
इति वाक्ययो
पाद्यते भवता, भवन्मते तु वाक्यद्वयस्यापि वैयर्थ्यमापद्यत इति किमिदं वृश्चिकदंशाद्
भीतस्य सर्पमुखे पतनमिति भावः
तु एतद्विध्यभावे "अग्निर्ज्योतिर्ज्योति
ज्योतिर्ज्योतिरग्निस्स्वाहेति प्रातः" इति वाक्याभ्यां मिश्रलिङ्गकमन्त्रवर्णयोः विनि-
योगात् विनियुक्ताभ्यां ताभ्यां पाठमात्रेण प्रकरणादिना वा सम्भवत्प्राप्तिकयोः शुद्धलिङ्ग-
कमन्त्रयोः बा
वस्थासिद्धेः तद्वाक्यगत
सारविवेचिनीव्याख्यासँवलितः
[^१] ज्योतिर्गुण इति क । [^२] दस्ययोः।