2023-03-08 07:15:48 by Veera Raagavan
This page has been fully proofread once and needs a second look.
लक्षणया तु नीलशब्दस्य द्रव्यपरत्वेन सामानाधिकरण्यम्। उद्भिच्छब्दस्य तु
यज्यवगतयागविशेषान्नान्यो वाच्योऽर्थोऽस्ति, विशेषवाचित्वात्तस्य। अत-
श्चार्थान्तरवाचित्वाभावेन न नामधेयस्य नीलशब्दवत् सामानाधिकरण्यम्,
किं तर्हि १ 'वैश्वदेव्यामिक्षे'त्यत्रामिक्षाशब्दवत्। वैश्वदेवीशब्दस्य हि
देवतातद्धितान्तत्वात्तद्धितस्य च 'सास्य देवता' इति सर्वनामार्थे स्मर-
णात्, सर्वनाम्नां चोपस्थितविशेषवाचित्वेन विशेषपरत्वम्। तत्र कोऽसौ
वैश्वदेवीशब्दोपात्तो विशेषः ? इत्यपेक्षायां आमिक्षापदसान्निध्यादामिक्षा-
रूपो विशेष इत्यवगम्यते। यथाहुः -
आमिक्षां देवतायुक्तां वदत्येवैष तद्धितः।
[commentary]
"अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यो यमर्थं न मुञ्चति ।
स एव तस्य वाच्योऽर्थो गुणं चैष न मुञ्चति"॥
इत्यरुणाधिकरणवार्त्तिकोक्तरीत्या नीलशब्दस्य गुण एव शक्तिः। न तु तद्विशिष्ट-
द्रव्ये, विशिष्टे शक्तिकल्पनायां गौरवादिति भावः । यद्येवमुभयोर्भिन्नार्थकत्वात् कथं
सामानाधिकरण्यमित्यत आह - -लक्षणया विति त्त्विति। यत्र द्रव्यप्रतीतिरप्यावश्यकी तत्र
सा लक्षणयापि भवितुमर्हतीति न तदर्थथं शक्तिकल्पनमिति भावः । प्रकृते तद्वैपरीत्य-
माह - --उद्भिदिति । वैश्वदेव्यामिक्षेति । तप्ते पयसि द<error>ध</error><fix>धि</fix>न्यासिक्केते सति तत्पयो
द्विषाधा परिणाणमति - -घनीभूतत्वेन द्रवीभूतत्वेन च तं। तत्र यत् घनीभूतं तदामिक्षापदवाच्यम् ।
यत् द्रवीभूतं तत् वाजिनम् । अत्र प्रथमा तृतीयान्ततया विपरिणम्यते, यजेतेस्त्यध्याहिह्रि
यते, विश्वदेवदेवता केनामिक्षाद्रव्य केण यागेनेष्टं भावयेदिति वाक्यार्थः । श्रा। आमिक्षा-
शब्दवदिति । यथा वैश्वदेवी शब्दोपात्त विशेषसमर्पकत्वेनामिक्षाशब्दस्य तेन सह सामा•-
नाधिकरण्यं तद्वदित्यर्थः । वैश्वदेवीशब्दस्य च कथं विशेषवाचित्वम् ? अत आह-देव-
तातद्धितान्तत्वादिति । सामान्यस्य त्यागविषयत्वासम्भवेन प्रवृत्तिविशेषाजनकत्वेना-
किश्चित्करश्वात् त्वात्।
"नैव हि द्रव्यमात्रस्य तद्धितैदैर्देवतोच्यते ।
।
अस्य शब्दाभिधेयस्य विशेषस्यैव देवता" ॥
इति वार्तिकोक्तरीत्या तद्धितघटक सर्वनाम्ना द्रव्यविशेषस्यैवोकक्तत्वात् युद्धंक्तं वैश्वदे.-
वीशब्दस्य विशेष परस्वमिति भावः । ननु तद्धितान्तपदेनैव द्रव्यविशेषस्याप्युक्तत्वात्
आमिक्षापदवैयर्थ्युतत्वात्
श्रामिक्षा पदवैयर्थ्यापत्तिरियत ग्राआह- -तत्रेति । एवञ्च तद्धितान्तपदेन देवतोपसर्जन.-
कद्रव्यविशेषप्रत्यये सञ्जाते कः पुनरसौ द्रव्य विशेष इत्याकाङ्क्षोपजायते । उत्पन्नायां
चाकाडूंचायाँङ्क्षायां स्ववाक्योपात्तमामिक्षा पदमामिक्षारूप विशेष विशेषसमर्पकम् । अतश्च नात्र सामा•
न्य विशेष-
न्यविशेषभूतयोरर्थयो र्विशेषण विशेष्यभावः, किन्तु शब्दयोरेव स इत्याद्याशयः ।
तत्र वार्तिकं प्रमाणयति — --आमिक्षामिति । प्र। अत्रैवकारो भिन्नक्रमः । एषः "सा.-
स्य देवता" इत्यधिकारे विहितः अण्प्रत्ययरूपः तखिद्धित एव देवतायुक्तमामिक्षारूपं
यज्यवगतयागविशेषान्नान्यो वाच्योऽर्थोऽस्ति, विशेषवाचित्वात्तस्य। अत-
श्चार्थान्तरवाचित्वाभावेन न नामधेयस्य नीलशब्दवत् सामानाधिकरण्यम्,
किं तर्हि १ 'वैश्वदेव्यामिक्षे'त्यत्रामिक्षाशब्दवत्। वैश्वदेवीशब्दस्य हि
देवतातद्धितान्तत्वात्तद्धितस्य च 'सास्य देवता' इति सर्वनामार्थे स्मर-
णात्, सर्वनाम्नां चोपस्थितविशेषवाचित्वेन विशेषपरत्वम्। तत्र कोऽसौ
वैश्वदेवीशब्दोपात्तो विशेषः ? इत्यपेक्षायां आमिक्षापदसान्निध्यादामिक्षा-
रूपो विशेष इत्यवगम्यते। यथाहुः -
आमिक्षां देवतायुक्तां वदत्येवैष तद्धितः।
[commentary]
"अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यो यमर्थं न मुञ्चति ।
स एव तस्य वाच्योऽर्थो गुणं चैष न मुञ्चति"॥
इत्यरुणाधिकरणवार्त्तिकोक्तरीत्या नीलशब्दस्य गुण एव शक्तिः। न तु तद्विशिष्ट-
द्रव्ये, विशिष्टे शक्तिकल्पनायां गौरवादिति भावः
सामानाधिकरण्यमित्यत आह
सा लक्षणयापि भवितुमर्हतीति न तदर्
माह
द्वि
यत् द्रवीभूतं तत् वाजिनम्
यते, विश्वदेवदेवता
शब्दवदिति
नाधिकरण्यं तद्वदित्यर्थः
तातद्धितान्तत्वादिति
किश्चित्कर
"नैव हि द्रव्यमात्रस्य तद्धितै
अस्य शब्दाभिधेयस्य विशेषस्यैव देवता"
इति वार्तिकोक्तरीत्या तद्धितघटक
वीशब्दस्य विशेष
आमिक्षापदवैयर्थ्
श्रामिक्षा पदवैयर्थ्
कद्रव्यविशेषप्रत्यये सञ्जाते कः पुनरसौ द्रव्य
चाका
न्य विशेष
न्यविशेषभूतयोरर्थयो
तत्र वार्तिकं प्रमाणयति
स्य देवता" इत्यधिकारे विहितः अण्प्रत्ययरूपः त