2023-02-28 06:34:27 by Veera Raagavan
This page has been fully proofread once and needs a second look.
मीमांसान्यायप्रकाशः
[मुख्यक्रम-
आग्नेययागेन्द्र यागयोः पौर्वापर्यात् । अत्र हि द्वयोरभिघरणयोः स्वेन
स्वेन प्रधानेन तुल्यमेकान्तरितव्यवधानं भवति, आग्नेयह विरभिधारणा-
ग्नेययागयोः ऐन्द्रयागहविर भिधारणेन व्यवधानात् । ऐन्द्रयागद्दविरभिघा-
रणेंन्द्रयागयोश्चाग्नेय यागेन व्यवधानात् । अतश्चादावाग्नेयह विरभिघारणम्,
तत ऐन्द्रस्य हविषः, तत आग्नेययागः, ततश्चैन्द्रो यागः, इत्येवंक्रमों मुख्य
क्रमात् सिद्धो भवति ।
यदि तु आदावैन्द्रहविषोऽभिधारणं, तत आग्नेयस्य क्रियते, तदा याज्या-
नुवाक्याकमवशादादावाग्नेयस्यानुष्ठानादाग्नेययागतदङ्गदविरभिघारणयोर.
त्यन्तमव्यवधानम्, ऐन्द्रयागतदङ्गदविरभिधारणयोरत्यन्तं व्यवधानं स्यात्,
तञ्च न युक्तम् । श्रतो युक्तः प्रयाजशेषाभिघारणस्य मुख्यक्रमात् क्रम इति ॥
स चासौ मुख्यक्रमः पाठक्रमात् दुर्बलः । मुख्यक्रमो हि प्रमाणान्तर •
सापेक्षप्रधानक्रमप्रतिपत्तिसापेक्षतया विलम्बित (१) प्रतिपत्तिकः, पाठक्रमस्तु
निरपेक्षस्वाध्यायपाठक्रममात्रसापेक्षतया न तथेति बलवान् ।
अत एव माग्नेयोपांशुयाजाग्नीषोमीयाणां क्रमेणानुष्ठीयमानानामप्यु-
१८
2
प्रयाजहोमानन्तरं श्रुतम् - प्रयाजशेषेण हवष्यभिघारयतीति । तेन प्रयाजानिष्ट्वा
तच्छेषेण वेद्यामासादितानां प्रधानहविषामभिघारणं कर्तव्यतया प्राप्तम् । तत्र दर्शे तावत्
श्रीणि हवींषि – प्रायः पुरोडाशः, ऐन्द्रं दधि, ऐन्द्रं पयश्चेति । तत्र त्रयाणां मध्ये प्रथमं
कस्य हविषोऽभिघारणमनन्तरं च कल्येत्या काक्षायामाग्नेयस्यैव प्रथममनुष्ठेयत्वेन तदन
हविरभिधारणस्यैव प्रथममनुष्ठानम् अनन्तरमेव दध्नः, दघियागस्य पश्चादनुष्ठीयमा
नत्वात् । एवं च प्रयोगविध्यवगतस्य साहित्यस्यानुग्रहो भवतीति । प्रयोगविष्यवगतसा-
हित्यानुग्रह मेवोपपादयति - चत्र होति ।
-
वैपरीत्येनानुष्ठाने बाघमाह - यदि त्विति । ननुग्नेययागैन्द्रयागयोः पौर्वापर्ये
कि बीजम् ! श्रत श्राह-याज्यानुवाफ्याक्रमवशादिति । तैत्तिरीयब्राह्मणे तृतीयाष्टके
पश्चमप्रपाठके सप्तमानुवाके "अग्निमूर्धा दिवः" "भुवो यशस्य" इत्याग्नेय्यौ
याज्यानुवाक्ये आम्नाय ततः प्राजापत्याम्नीषोमीयैन्द्रामयाज्यानुवाक्याः पठित्वा अनन्तरं
एन्द्र सानसि रयि" "प्र ससाहिषे" इत्यैन्द्रयो याज्यानुवाक्ये नाते । एवं च
प्रथमतः आग्नेयथाज्यानुवाक्ययोः अनन्तरमैन्द्रयाज्यानुवाक्ययोश्च पाठात्तत्क्रमानुसा.
रेणेत्यर्थः ।
एवं मुख्यक्रमं निरूप्य तस्य पाठक्रमापेक्षया दौर्बल्यं निरूपयति- स चेति ।
*प्रमाणान्तरेति । क्वचिद्ब्राह्मणपाठक्रमात् क्वचिच याज्यानुवाक्याक्रमादित्यर्थः । प्रमा
णान्तरसापेक्षेति । याज्यानुवाक्यापाठादिरूपप्रमाणान्तरसापेक्षः प्रधानक्रमः, तत्प्र-
तिपत्तिमपेक्षते चाज्ञानां क्रम इति विलम्बेन प्रतिपत्तियोग्य इत्यर्थः ।
अत एव मुख्यक्रमस्य पाठकमापेक्षया दौर्बल्यादेव। पौर्णमास्यां आग्नेयः
१. प्रवृत्तिकः ।
"
-
[मुख्यक्रम-
आग्नेययागेन्द्र यागयोः पौर्वापर्यात् । अत्र हि द्वयोरभिघरणयोः स्वेन
स्वेन प्रधानेन तुल्यमेकान्तरितव्यवधानं भवति, आग्नेयह विरभिधारणा-
ग्नेययागयोः ऐन्द्रयागहविर भिधारणेन व्यवधानात् । ऐन्द्रयागद्दविरभिघा-
रणेंन्द्रयागयोश्चाग्नेय यागेन व्यवधानात् । अतश्चादावाग्नेयह विरभिघारणम्,
तत ऐन्द्रस्य हविषः, तत आग्नेययागः, ततश्चैन्द्रो यागः, इत्येवंक्रमों मुख्य
क्रमात् सिद्धो भवति ।
यदि तु आदावैन्द्रहविषोऽभिधारणं, तत आग्नेयस्य क्रियते, तदा याज्या-
नुवाक्याकमवशादादावाग्नेयस्यानुष्ठानादाग्नेययागतदङ्गदविरभिघारणयोर.
त्यन्तमव्यवधानम्, ऐन्द्रयागतदङ्गदविरभिधारणयोरत्यन्तं व्यवधानं स्यात्,
तञ्च न युक्तम् । श्रतो युक्तः प्रयाजशेषाभिघारणस्य मुख्यक्रमात् क्रम इति ॥
स चासौ मुख्यक्रमः पाठक्रमात् दुर्बलः । मुख्यक्रमो हि प्रमाणान्तर •
सापेक्षप्रधानक्रमप्रतिपत्तिसापेक्षतया विलम्बित (१) प्रतिपत्तिकः, पाठक्रमस्तु
निरपेक्षस्वाध्यायपाठक्रममात्रसापेक्षतया न तथेति बलवान् ।
अत एव माग्नेयोपांशुयाजाग्नीषोमीयाणां क्रमेणानुष्ठीयमानानामप्यु-
१८
2
प्रयाजहोमानन्तरं श्रुतम् - प्रयाजशेषेण हवष्यभिघारयतीति । तेन प्रयाजानिष्ट्वा
तच्छेषेण वेद्यामासादितानां प्रधानहविषामभिघारणं कर्तव्यतया प्राप्तम् । तत्र दर्शे तावत्
श्रीणि हवींषि – प्रायः पुरोडाशः, ऐन्द्रं दधि, ऐन्द्रं पयश्चेति । तत्र त्रयाणां मध्ये प्रथमं
कस्य हविषोऽभिघारणमनन्तरं च कल्येत्या काक्षायामाग्नेयस्यैव प्रथममनुष्ठेयत्वेन तदन
हविरभिधारणस्यैव प्रथममनुष्ठानम् अनन्तरमेव दध्नः, दघियागस्य पश्चादनुष्ठीयमा
नत्वात् । एवं च प्रयोगविध्यवगतस्य साहित्यस्यानुग्रहो भवतीति । प्रयोगविष्यवगतसा-
हित्यानुग्रह मेवोपपादयति - चत्र होति ।
-
वैपरीत्येनानुष्ठाने बाघमाह - यदि त्विति । ननुग्नेययागैन्द्रयागयोः पौर्वापर्ये
कि बीजम् ! श्रत श्राह-याज्यानुवाफ्याक्रमवशादिति । तैत्तिरीयब्राह्मणे तृतीयाष्टके
पश्चमप्रपाठके सप्तमानुवाके "अग्निमूर्धा दिवः" "भुवो यशस्य" इत्याग्नेय्यौ
याज्यानुवाक्ये आम्नाय ततः प्राजापत्याम्नीषोमीयैन्द्रामयाज्यानुवाक्याः पठित्वा अनन्तरं
एन्द्र सानसि रयि" "प्र ससाहिषे" इत्यैन्द्रयो याज्यानुवाक्ये नाते । एवं च
प्रथमतः आग्नेयथाज्यानुवाक्ययोः अनन्तरमैन्द्रयाज्यानुवाक्ययोश्च पाठात्तत्क्रमानुसा.
रेणेत्यर्थः ।
एवं मुख्यक्रमं निरूप्य तस्य पाठक्रमापेक्षया दौर्बल्यं निरूपयति- स चेति ।
*प्रमाणान्तरेति । क्वचिद्ब्राह्मणपाठक्रमात् क्वचिच याज्यानुवाक्याक्रमादित्यर्थः । प्रमा
णान्तरसापेक्षेति । याज्यानुवाक्यापाठादिरूपप्रमाणान्तरसापेक्षः प्रधानक्रमः, तत्प्र-
तिपत्तिमपेक्षते चाज्ञानां क्रम इति विलम्बेन प्रतिपत्तियोग्य इत्यर्थः ।
अत एव मुख्यक्रमस्य पाठकमापेक्षया दौर्बल्यादेव। पौर्णमास्यां आग्नेयः
१. प्रवृत्तिकः ।
"
-