2022-10-05 16:03:32 by Dhunee_Sarayu
This page has been fully proofread once and needs a second look.
"प्रकृतिरमणीयाः पदार्थाः शोचनीयतां प्राप्ताः प्रागवस्थाभाविभिः संस्मर्यमाणैर्विलासै-
रधिकतरं शोकावेशमुपजनयन्ति । यथा - "अयं स रसनोत्कर्षी पीनस्तनविमर्दनः । ना-
भ्यूरुजघनस्पर्शी नीवीविस्रंसनः करः ॥" इति । इह हि यास्तत्तदुपायपरिचर्याचतुरेण
कान्तेन कुपिताः प्रसादितास्ता एव दनुजराजराजीवलोचनाश्चिरमननुभूतान्यविषयतया
विपद्व्यसनेऽपि मानिनीमानदर्शनं दर्शयन्त्यो दारुणदहनेन परिभूयन्त इति प्रतीतेः करु-
णोऽपि प्रतिपक्षगतस्त्रिपुररिपोरभिनन्द्यवन्द्योदयस्य वीरं पुष्णाति । अत्रासूयाश्रुणी व्य-
भिचारिसात्त्विकौ भावौ प्रकर्षेण रसतां गतौ । यदुतम् – "निर्वेदोऽथ तथा म्लानिः
शङ्कासूयामदश्रमाः । आलस्यं चैव दैन्यं च चिन्ता मोहः स्मृतिर्धृतिः ॥ व्रीडा चपलता
हर्ष आवेगो जडता तथा । गर्वो विषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च ॥ सुप्तं विबोधो
हर्षश्चाप्यवहित्थमथोग्रता । मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा मरणमेव च ॥ त्रासश्चैव वितर्कश्च
विज्ञेया व्यभिचारिणः । त्रयस्त्रिंशदमी भावाः प्रयान्ति रससंस्थितिम् ॥ स्तम्भः स्वे-
दोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः । वैवर्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः ॥"
अलंकारश्च क्षिप्तो हस्तावलग्न इत्याद्येकैकवाक्यप्रतिपादितशराग्निसापराधकामिवृत्तान्ते-
नार्थश्लेषेणानुग्राह्योपमा । अर्थश्लेषलक्षणम्- "एकार्थवाचकानामेव शब्दानां यत्रानेको-
ऽर्थः सोऽर्थश्लेषः" इति । तेन "यत्रैकमनेकार्थैर्वाक्यं रचितं पदैरनेकस्मिन् । अर्थे कुरुते
निश्चयमर्थश्लेषः स विज्ञेयः ॥" इति भट्टरुद्रटेन यल्लक्षणं कृतं तच्छब्दश्लेषमेव प्राप्नोति ।
अनेकार्थानां हि शब्दानामन्वयव्यतिरेकाभ्यां तस्य प्रवृत्तिनिवृत्ती । यथा - "तवैष वि-
द्रुमच्छायो मरुमार्ग इवाधरः । करोति कस्य नो बाले पिपासाकुलितं मनः ॥" अत्र हि
प्रवालशब्देन श्लेषो न भवति । अभग्नपदो यथा- "तव तन्वि कुचावेतौ भूधराविव रा-
जतः । अन्योन्यमण्डलाक्रान्तौ संधिहीनौ करार्थिनौ ॥" अत्रापि परिणाहान्तरहस्त-
शब्दैः श्लेषो न भवति । अर्थश्लेषे तु क्षिप्तो हस्तावलग्न इत्यादिषु प्रेरितः करव्यतिषक्त
इत्यादिभिः पदैः श्लेषो न निवर्तते । संकरश्चायम् । यदुक्तम् – "मिश्रालंकाराणां तिल-
तण्डुलवच्च दुग्धजलवद्वा । व्यक्ताव्यक्तांशत्वात्संकर उत्पद्यते द्वेधा ॥" अत्रापि वाक्या-
र्थस्यैव प्राधान्यम्, संकीर्णस्य रसादेश्चाङ्गत्वम् । तेन रसवदलंकारस्थितिः पूर्ववदेव । यच्च
प्राग्वीररसस्याङ्गत्वं प्रतिपादितं तद्विप्रलम्भकरुणावेक एव । आर्द्रशब्दो नवोद्भिन्नकिस-
लयादौ प्रसिद्धः । अत्र तु स्वार्थे स्खलद्गतिवादमूर्तस्यापराधस्य नूतनत्वं लक्षयति ।
तेन चातिदुःसहत्वं व्यङ्ग्यम् । अत एवार्द्रापराधः कामी वह्निसमानत्वेन प्रतिपादितः ।
संतापातिशयजनकत्वात् । लक्षणा चेयं वृत्तिः । यदुक्तं काव्यप्रकाशे – "मुख्यार्थबाधे
तद्योगे रूढितोऽथ प्रयोजनात् । अन्योऽर्थो लक्ष्यते यत्सा लक्षणा रोपिता किया ॥"
इयमेव च विदग्धवक्रोक्तिरिति स्पृहणीया कवीनाम् । वाचकलाक्षणिकव्यञ्जकानां श-
ब्दानामभिधा लक्षणा व्यक्तिरिति तिस्रो वृत्तयः । अर्था अपि तावन्त एव वाच्यल-
क्ष्यव्यङ्ग्या इति । आददानोंऽशुकान्तमित्यत्र "आङो दोऽनास्यविहरणे" इत्यात्मनेपदम् ।
तेन व्यादानं मुखप्रसारणे वर्तत इति दोषो नाशङ्कनीयः । गृह्णन्केशेष्वित्यत्र क्रियाया-
रधिकतरं शोकावेशमुपजनयन्ति । यथा - "अयं स रसनोत्कर्षी पीनस्तनविमर्दनः । ना-
भ्यूरुजघनस्पर्शी नीवीविस्रंसनः करः ॥" इति । इह हि यास्तत्तदुपायपरिचर्याचतुरेण
कान्तेन कुपिताः प्रसादितास्ता एव दनुजराजराजीवलोचनाश्चिरमननुभूतान्यविषयतया
विपद्व्यसनेऽपि मानिनीमानदर्शनं दर्शयन्त्यो दारुणदहनेन परिभूयन्त इति प्रतीतेः करु-
णोऽपि प्रतिपक्षगतस्त्रिपुररिपोरभिनन्द्यवन्द्योदयस्य वीरं पुष्णाति । अत्रासूयाश्रुणी व्य-
भिचारिसात्त्विकौ भावौ प्रकर्षेण रसतां गतौ । यदुतम् – "निर्वेदोऽथ तथा म्लानिः
शङ्कासूयामदश्रमाः । आलस्यं चैव दैन्यं च चिन्ता मोहः स्मृतिर्धृतिः ॥ व्रीडा चपलता
हर्ष आवेगो जडता तथा । गर्वो विषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च ॥ सुप्तं विबोधो
हर्षश्चाप्यवहित्थमथोग्रता । मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा मरणमेव च ॥ त्रासश्चैव वितर्कश्च
विज्ञेया व्यभिचारिणः । त्रयस्त्रिंशदमी भावाः प्रयान्ति रससंस्थितिम् ॥ स्तम्भः स्वे-
दोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः । वैवर्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः ॥"
अलंकारश्च क्षिप्तो हस्तावलग्न इत्याद्येकैकवाक्यप्रतिपादितशराग्निसापराधकामिवृत्तान्ते-
नार्थश्लेषेणानुग्राह्योपमा । अर्थश्लेषलक्षणम्- "एकार्थवाचकानामेव शब्दानां यत्रानेको-
ऽर्थः सोऽर्थश्लेषः" इति । तेन "यत्रैकमनेकार्थैर्वाक्यं रचितं पदैरनेकस्मिन् । अर्थे कुरुते
निश्चयमर्थश्लेषः स विज्ञेयः ॥" इति भट्टरुद्रटेन यल्लक्षणं कृतं तच्छब्दश्लेषमेव प्राप्नोति ।
अनेकार्थानां हि शब्दानामन्वयव्यतिरेकाभ्यां तस्य प्रवृत्तिनिवृत्ती । यथा - "तवैष वि-
द्रुमच्छायो मरुमार्ग इवाधरः । करोति कस्य नो बाले पिपासाकुलितं मनः ॥" अत्र हि
प्रवालशब्देन श्लेषो न भवति । अभग्नपदो यथा- "तव तन्वि कुचावेतौ भूधराविव रा-
जतः । अन्योन्यमण्डलाक्रान्तौ संधिहीनौ करार्थिनौ ॥" अत्रापि परिणाहान्तरहस्त-
शब्दैः श्लेषो न भवति । अर्थश्लेषे तु क्षिप्तो हस्तावलग्न इत्यादिषु प्रेरितः करव्यतिषक्त
इत्यादिभिः पदैः श्लेषो न निवर्तते । संकरश्चायम् । यदुक्तम् – "मिश्रालंकाराणां तिल-
तण्डुलवच्च दुग्धजलवद्वा । व्यक्ताव्यक्तांशत्वात्संकर उत्पद्यते द्वेधा ॥" अत्रापि वाक्या-
र्थस्यैव प्राधान्यम्, संकीर्णस्य रसादेश्चाङ्गत्वम् । तेन रसवदलंकारस्थितिः पूर्ववदेव । यच्च
प्राग्वीररसस्याङ्गत्वं प्रतिपादितं तद्विप्रलम्भकरुणावेक एव । आर्द्रशब्दो नवोद्भिन्नकिस-
लयादौ प्रसिद्धः । अत्र तु स्वार्थे स्खलद्गतिवादमूर्तस्यापराधस्य नूतनत्वं लक्षयति ।
तेन चातिदुःसहत्वं व्यङ्ग्यम् । अत एवार्द्रापराधः कामी वह्निसमानत्वेन प्रतिपादितः ।
संतापातिशयजनकत्वात् । लक्षणा चेयं वृत्तिः । यदुक्तं काव्यप्रकाशे – "मुख्यार्थबाधे
तद्योगे रूढितोऽथ प्रयोजनात् । अन्योऽर्थो लक्ष्यते यत्सा लक्षणा रोपिता किया ॥"
इयमेव च विदग्धवक्रोक्तिरिति स्पृहणीया कवीनाम् । वाचकलाक्षणिकव्यञ्जकानां श-
ब्दानामभिधा लक्षणा व्यक्तिरिति तिस्रो वृत्तयः । अर्था अपि तावन्त एव वाच्यल-
क्ष्यव्यङ्ग्या इति । आददानोंऽशुकान्तमित्यत्र "आङो दोऽनास्यविहरणे" इत्यात्मनेपदम् ।
तेन व्यादानं मुखप्रसारणे वर्तत इति दोषो नाशङ्कनीयः । गृह्णन्केशेष्वित्यत्र क्रियाया-