2023-02-20 14:43:11 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
२३०
श्रीविवेकचूडामणिः सव्याख्यः
"
सर्वतः संप्लुतोदके । तावान् सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः" इति
श्रुतिस्मृतिभ्यां "एतस्यैवानन्दस्य अन्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति" इति
श्रुतेश्च । लोके यावन्तः पुरुषाः यावद्भिः पुण्यैः यावन्ति सुखान्यनुभवन्ति
अयं परावरैकत्वज्ञानी युगपत् सर्वाणि सुखानि समुद्रस्थानीय-ब्रह्मा-
नन्दानुभवादनुभवतीति वा अर्थः अनन्तपुण्यफलभुगित्यस्य "सोश्नुते
सकलान्कामान् अक्रमेण सुरर्षभाः । विदितब्रह्मरूपेण जीवन्मुक्तो न
संशयः " इति तैत्तिरीयकार्थविवरणाद् ब्रह्मगीतासु सर्वेषां सुखानां विषया-
भिव्यंग्यानां ब्रह्मानन्द- सिन्धुबिंदु-कणिकायमानत्वात् । "स्नातं तेन समस्त-
तीर्थसलिले सर्वापि दत्तावनिः, यज्ञानां च सहस्त्रमिष्टमखिला देवाश्च
संतर्पिताः । संसाराच्च समुद्घृतास्स्वपितरस्त्रैलोक्य-पूज्योप्यसौ, यस्य
ब्रह्मविचारणे क्षणमपि स्थैर्यं मनः प्राप्नुयात्' इत्युक्त्या ब्रह्मनिष्ठा
यस्य सर्वदास्य मान्यतायां किमुवक्तव्यम् । उक्तं हि " कुलं पवित्रं जननी
कृतार्था विश्वंभरा पुण्यवती च तेन । अपार-संवित्सुखसागरेस्मिन् लीनं
परे ब्रह्मणि यस्य चेतः इति "तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकाम: "
इतिश्रुतेश्च ॥ ४२६॥
2
"
जीवन्मुक्त - लक्षणे ज्ञाते साधकै: मुमुक्षुभिः तथा स्थातुं प्रयतितुं
शक्यत इति मुमुक्षुजनानुग्रहार्थं तल्लक्षणं वक्तं प्रक्रमते । स्थितप्रज्ञ इति ।
P
स्थितप्रज्ञो यतिरयं यस्सदानन्दमश्नुते ।
ब्रह्मण्येव विलीनात्मा निर्विकारो विनिष्क्रियः ॥ ४२७॥
"
ब्रह्मण्येव विलीनात्मा विलीनः आत्मा अन्तःकरणं यस्य अत एव
निर्विकारः हर्षविषादाद्यान्तरविकारशून्यः । विनिष्क्रियः बाह्यदेहादि-
चेष्टाशून्यः, "क्रिया स्वाश्रयमविकुर्वती नैवात्मानं लभते " इति समन्वय-
सूत्रभाष्यात् निर्विकारत्वे हेतुः विनिष्क्रिय इति वा । यः सदानन्द-
मश्नुते अयं यतिः स्थितप्रज्ञः इति । सूत्रस्थानीयोयं श्लोकः ॥४२७॥
तत्र स्थितप्रज्ञत्वं व्याकुरुते । ब्रह्मेति ।
ब्रह्मात्मनोः शोधितयोरेकभावावगाहिनी ।
निर्विकल्पा च चिन्मात्रा वृत्तिः प्रज्ञेति कथ्यते ।
सा सर्वदा भवेद्यस्य स जीवन्मुक्त इष्यते ॥४२८॥
श्रीविवेकचूडामणिः सव्याख्यः
"
सर्वतः संप्लुतोदके । तावान् सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः" इति
श्रुतिस्मृतिभ्यां "एतस्यैवानन्दस्य अन्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति" इति
श्रुतेश्च । लोके यावन्तः पुरुषाः यावद्भिः पुण्यैः यावन्ति सुखान्यनुभवन्ति
अयं परावरैकत्वज्ञानी युगपत् सर्वाणि सुखानि समुद्रस्थानीय-ब्रह्मा-
नन्दानुभवादनुभवतीति वा अर्थः अनन्तपुण्यफलभुगित्यस्य "सोश्नुते
सकलान्कामान् अक्रमेण सुरर्षभाः । विदितब्रह्मरूपेण जीवन्मुक्तो न
संशयः " इति तैत्तिरीयकार्थविवरणाद् ब्रह्मगीतासु सर्वेषां सुखानां विषया-
भिव्यंग्यानां ब्रह्मानन्द- सिन्धुबिंदु-कणिकायमानत्वात् । "स्नातं तेन समस्त-
तीर्थसलिले सर्वापि दत्तावनिः, यज्ञानां च सहस्त्रमिष्टमखिला देवाश्च
संतर्पिताः । संसाराच्च समुद्घृतास्स्वपितरस्त्रैलोक्य-पूज्योप्यसौ, यस्य
ब्रह्मविचारणे क्षणमपि स्थैर्यं मनः प्राप्नुयात्' इत्युक्त्या ब्रह्मनिष्ठा
यस्य सर्वदास्य मान्यतायां किमुवक्तव्यम् । उक्तं हि " कुलं पवित्रं जननी
कृतार्था विश्वंभरा पुण्यवती च तेन । अपार-संवित्सुखसागरेस्मिन् लीनं
परे ब्रह्मणि यस्य चेतः इति "तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकाम: "
इतिश्रुतेश्च ॥ ४२६॥
2
"
जीवन्मुक्त - लक्षणे ज्ञाते साधकै: मुमुक्षुभिः तथा स्थातुं प्रयतितुं
शक्यत इति मुमुक्षुजनानुग्रहार्थं तल्लक्षणं वक्तं प्रक्रमते । स्थितप्रज्ञ इति ।
P
स्थितप्रज्ञो यतिरयं यस्सदानन्दमश्नुते ।
ब्रह्मण्येव विलीनात्मा निर्विकारो विनिष्क्रियः ॥ ४२७॥
"
ब्रह्मण्येव विलीनात्मा विलीनः आत्मा अन्तःकरणं यस्य अत एव
निर्विकारः हर्षविषादाद्यान्तरविकारशून्यः । विनिष्क्रियः बाह्यदेहादि-
चेष्टाशून्यः, "क्रिया स्वाश्रयमविकुर्वती नैवात्मानं लभते " इति समन्वय-
सूत्रभाष्यात् निर्विकारत्वे हेतुः विनिष्क्रिय इति वा । यः सदानन्द-
मश्नुते अयं यतिः स्थितप्रज्ञः इति । सूत्रस्थानीयोयं श्लोकः ॥४२७॥
तत्र स्थितप्रज्ञत्वं व्याकुरुते । ब्रह्मेति ।
ब्रह्मात्मनोः शोधितयोरेकभावावगाहिनी ।
निर्विकल्पा च चिन्मात्रा वृत्तिः प्रज्ञेति कथ्यते ।
सा सर्वदा भवेद्यस्य स जीवन्मुक्त इष्यते ॥४२८॥