2023-02-20 14:43:10 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
श्रीविवेकचूडामणिः सव्याख्यः
२२५
पूर्णता
तत्र साक्षात्परंपरया वा साधनानां विशिष्य फले विज्ञाते,
मुमुक्षुणा प्रयत्नेन तत्राधातुं शक्यते । तदर्थं वैराग्यबोधोपरतीनां क्रमेण
फलं दर्शयति । वैराग्यस्येति ।
वैराग्यस्य फलं बोधः बोधस्योपरतिः फलम् ।
स्वानन्दानु-भवाच्छान्तिरेषैवोपरतेः
फलम् ॥४२॥
"
विमुक्ति-सौधाग्रतलाधिरोहणं ताभ्यां विना नान्यतरेण सिध्यतीति
कथितं, " वैराग्यान्नपरं सुखस्य जनकं पश्यामि वश्यात्मनः, तच्चेच्छुद्धतरा-
त्मबोध-सहितं स्वाराज्यसाम्राज्यधुक् " इति च । तेन मोक्षे तयोः समतया
हेतुत्वमिव प्रतीयते । यद्यपि " एतद्द्वारमजनमुक्ति-युवतेः " इत्यस्ति
तथापि "सर्वत्रास्पृहया सदात्मनि कुरु प्रज्ञां निजश्रेयसे" इत्युत्तरार्धेपि
वैराग्यबोधयोः हेतुहेतुमद्भावः स्पष्टं न प्रतीयते । ततः स्फुटयति, यद्यपि
विवेक-वैराग्य - शमादिषट्क-मुमुक्षुत्वरूप ब्रह्मविचार-साधनमध्ये वैराग्यं
उपरतिश्च घटकीकृते अथापि तेषां साधनानां अन्तरंगत्वात् विचारकाले
सामान्यतो वर्तमानानामपि श्रवणमननरूप-ज्ञानसाधनानुष्ठानेन उत्त्तमत्वं
संभवेत् अत एव "बाह्यानालंबनं वृत्तेः एषोपरतिरुत्तमा" इत्युक्तम् ।
विचारदशायां निदिध्यासनमन्तरा विपरीतभावनायाः अनिवृत्तेः बाह्या-
नालंबनत्वं दुर्घटं । अथापि शब्दादिविषयानालंबनत्वेन वृत्तिः विचारं
साधयतीति वक्तव्यं । इदानीं तु पंचकोशनिषेध - पुरस्सरं निदिध्यासनेन
स्वनुभवे संपादिते अनात्माविषयकत्वं असंकोचेन वक्तुं शक्यते अतःबोधस्य
उपरतिः फलमित्युच्यते । अतः शमादिषट्कमध्ये शमफल-दमफलत्वेन
कथिताया अप्युपरतेः उत्तमत्व सिध्यनन्तरमेव स्वलक्ष्ये नियतावस्था
मनसश्शम उच्यते " इतिलक्षितशमः शान्तिपदेन स्वानन्दानुभवाच्छान्ति-
रेषैवोपरतेः फलं इत्युक्तं । पूर्वं प्रयत्नेन आप्तवाक्यादिना संपादितानामपि
साधनानां विचारेण प्रकृष्यमाणत्वात् असंकुचित-लक्षणवत्त्वं संभवतीति
भावः । तथाच 'ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्येत्येवं-रूपो विनिश्चयः । सोयं
नित्यानित्य-वस्तु-विवेकः समुदाहृतः" इतिलक्षितः विवेकः पूर्वं परोक्ष-
ज्ञानरूपः विचारात्पश्चात् अपरोक्षत्वं प्राप्नोति । एवं वैराग्यमपि उत्कट-
विषयेच्छाभावरूपं " रसोप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते " इति गीतावचनात्
स्वरूपानन्दसाक्षात्कारे विषयेषु वासनात्मनापि रागो न तिष्ठतीति
"(
8
(6
२२५
पूर्णता
तत्र साक्षात्परंपरया वा साधनानां विशिष्य फले विज्ञाते,
मुमुक्षुणा प्रयत्नेन तत्राधातुं शक्यते । तदर्थं वैराग्यबोधोपरतीनां क्रमेण
फलं दर्शयति । वैराग्यस्येति ।
वैराग्यस्य फलं बोधः बोधस्योपरतिः फलम् ।
स्वानन्दानु-भवाच्छान्तिरेषैवोपरतेः
फलम् ॥४२॥
"
विमुक्ति-सौधाग्रतलाधिरोहणं ताभ्यां विना नान्यतरेण सिध्यतीति
कथितं, " वैराग्यान्नपरं सुखस्य जनकं पश्यामि वश्यात्मनः, तच्चेच्छुद्धतरा-
त्मबोध-सहितं स्वाराज्यसाम्राज्यधुक् " इति च । तेन मोक्षे तयोः समतया
हेतुत्वमिव प्रतीयते । यद्यपि " एतद्द्वारमजनमुक्ति-युवतेः " इत्यस्ति
तथापि "सर्वत्रास्पृहया सदात्मनि कुरु प्रज्ञां निजश्रेयसे" इत्युत्तरार्धेपि
वैराग्यबोधयोः हेतुहेतुमद्भावः स्पष्टं न प्रतीयते । ततः स्फुटयति, यद्यपि
विवेक-वैराग्य - शमादिषट्क-मुमुक्षुत्वरूप ब्रह्मविचार-साधनमध्ये वैराग्यं
उपरतिश्च घटकीकृते अथापि तेषां साधनानां अन्तरंगत्वात् विचारकाले
सामान्यतो वर्तमानानामपि श्रवणमननरूप-ज्ञानसाधनानुष्ठानेन उत्त्तमत्वं
संभवेत् अत एव "बाह्यानालंबनं वृत्तेः एषोपरतिरुत्तमा" इत्युक्तम् ।
विचारदशायां निदिध्यासनमन्तरा विपरीतभावनायाः अनिवृत्तेः बाह्या-
नालंबनत्वं दुर्घटं । अथापि शब्दादिविषयानालंबनत्वेन वृत्तिः विचारं
साधयतीति वक्तव्यं । इदानीं तु पंचकोशनिषेध - पुरस्सरं निदिध्यासनेन
स्वनुभवे संपादिते अनात्माविषयकत्वं असंकोचेन वक्तुं शक्यते अतःबोधस्य
उपरतिः फलमित्युच्यते । अतः शमादिषट्कमध्ये शमफल-दमफलत्वेन
कथिताया अप्युपरतेः उत्तमत्व सिध्यनन्तरमेव स्वलक्ष्ये नियतावस्था
मनसश्शम उच्यते " इतिलक्षितशमः शान्तिपदेन स्वानन्दानुभवाच्छान्ति-
रेषैवोपरतेः फलं इत्युक्तं । पूर्वं प्रयत्नेन आप्तवाक्यादिना संपादितानामपि
साधनानां विचारेण प्रकृष्यमाणत्वात् असंकुचित-लक्षणवत्त्वं संभवतीति
भावः । तथाच 'ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्येत्येवं-रूपो विनिश्चयः । सोयं
नित्यानित्य-वस्तु-विवेकः समुदाहृतः" इतिलक्षितः विवेकः पूर्वं परोक्ष-
ज्ञानरूपः विचारात्पश्चात् अपरोक्षत्वं प्राप्नोति । एवं वैराग्यमपि उत्कट-
विषयेच्छाभावरूपं " रसोप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते " इति गीतावचनात्
स्वरूपानन्दसाक्षात्कारे विषयेषु वासनात्मनापि रागो न तिष्ठतीति
"(
8
(6