2023-02-27 08:32:10 by Vasant
This page has been fully proofread once and needs a second look.
ऊर्ध्वं स्वर्गादौ निर्याति निर्गच्छति एष जीव इत्यर्थः । अहं जागर्मि अहं
स्वपिमि अहमस्वाप्स, अहं सुखी दुःखीत्यादिरीत्या आत्मनि प्रतीयमान-
धर्माः सर्वपि एतत्तादात्म्याभिमानादिति निधर्मकमात्मानं इतो विवेचयति ।
अस्यैव विज्ञानमयस्य जाग्रत्स्वप्नाद्यवस्था: आदिपदेन सुषुप्तिसमाधि-
परिग्रहः । सुखदुःखभोगः, अनुभवः भोगः ॥१८९॥
१२२
देहादिनिष्ठाश्रम-धर्मकर्म-गुणाभिमानः सततं ममेति ।
विज्ञानकोशोयमतिप्रकाशः प्रकृष्टसान्निध्य-वशात्परात्मनः ।
अतो भवत्येष उपाधिरस्य यदात्मधी: संसरति भ्रमेण ॥१९०॥
देहादीति । आदिपदेन चक्षुरादीन्द्रिय प्राणपरिग्रहः । तन्निष्ठाः
ये आश्रमाः ब्रह्मचर्यादयः, धर्माः मनुष्यत्व-ब्राह्मणत्वादयः, कर्माणि
स्थितिगत्यादीनि लौकिकानि मन्त्रोच्चारणादीनि वैदिकानि गुणा:
हृस्वत्वदीर्घत्वादयः सौगुण्य वैगुण्यादयो वा एतेषु सततं ममेत्यभिमानः
आत्मप्रतिफलनानुविद्धा बुद्धि: इन्द्रियेषु प्राणेषु देहे च संबध्यमाना,
तदीयधर्मानात्मन्यारोपयति । स्वतो जडाया अप्यस्याः चेतनवदेवस्थितौ
निमित्तमाह, परात्मनः "चेतनश्चेतनानां " इति श्रुत्या केवलनिर्मलासंग-
चिद्रूपस्य परमात्मनः प्रकृष्टसान्निध्यवशात् परमुखनिरपेक्षप्रतिफलन-
महिम्ना अयं विज्ञानकोश: बुद्धिरूपकोशः अतिप्रकाशः । इतरेषु इन्द्रियेषु
साक्षाच्चैतन्य-संबन्धाभावादित्यभिप्रायः । अतः प्रकृष्टसान्निध्यस्य
सत्वात् अस्य आत्मनः एषः कोश: उपाधि : जीवइति भेदहेतुः भवति ।
कर्तृत्व - भोक्तृत्व निवासभूत जीवत्वधर्माश्रय मूलहेतुः । यदात्मधीः
यस्मिन्नुपाधौ आत्मधी: अहमिति मतिमान् भ्रमेण भ्रान्त्या संसरति
कर्तृत्वादिदुःखमनुभवति ॥ १९०॥
तदेवोपपादयति। योयमित्यादिना त्रिभिः ।
योयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृदिस्फुरत्स्वयंज्योतिः ।
कूटस्थस्सन्नात्मा कर्ता भोक्ता भवत्युपाधिस्थः ॥ १९१॥
पाषाणे वृक्ष इतिवत् सामीप्यसप्तमी । प्राणेषु चक्षुरादिसमीपे ।
एतेन अहमिति प्रतीतिविषयत्वस्य बहुषु सत्वात् "कतम आत्मा " इति-