2025-01-21 07:42:23 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
446
सव्याख्यसर्वार्थसिद्धिसहिततत्वमुक्ताकलापे
सर्वार्थसिद्धिः
जडद्रव्य
विकेति व्याप्तया रूपादेस्सुखादेश्चोपलब्धिः स्मृतिश्च क्रियात्वात्
करणपूर्विकेति कल्प्येत तदा वचनादानादिक्रियापि तत्पूर्विका
कल्प्या स्यात् । अथ तावता अधिष्ठानातिरिक्तं न सिध्यतीति
मन्यसे ! ज्ञानेन्द्रियेष्वपि तथैव ; आलोकादिभिरधिष्ठानैश्च
आनन्ददायिनी
;
द्युपलब्धिः स्मृतिश्च मनोऽनुमाने पक्षः । ननु अधिष्ठानेन वागाद्यवयवे-
नान्यथासिद्धिरिति शङ्कते — अथ तावतेति । आलोकादिभिः विषय-
भावप्रकाशः
मनः; एकादशं संकल्पाद्यात्मकम्' इत्यत्र संकल्पाद्यात्मकमित्यनेन
मनसः प्राधान्यं बोधितं एकादशमित्यनेन मनस इन्द्रियत्वं च, अन्यथा
तस्य वैयर्थ्यं स्यात् । एकादशमित्यनेन ' एकादशं मनश्चात्र ' (१-२)
इति विष्णुपुराणवचनं स्मारितम् । तत्र च संदर्भे 'श्रोत्रमत्र च पञ्चमम् '
'वाक्च मैत्रेय पञ्चमी, इत्यत्र इन्द्रियेणैव संख्यापूरणस्य विवक्षितत्वेन
'एकादशं मनश्चात्रेत्यत्रापि मनसा इन्द्रियेणैव सख्यापूरणं विवक्षित-
मिति प्रतीयते । एवं 'तानि चैतानि सांख्याश्चतुर्विंशतितत्वान्याचक्षते '
इति तत्रत्यगीताभाष्यवाक्येन सांख्यवत्स्वमतेऽपि मनस इन्द्रियत्वमेवेति
सूचितम् । अत एव ' इन्द्रियाणां मनश्चास्मि' इति गीताभाष्ये
'इन्द्रियाणामेकादशानां मनश्चास्मि इत्युक्ति त इन्द्रियाणि '
इत्यादिसूत्रभाष्ये स्मृतौ त्वेकादशेन्द्रियाणीति मनोऽपीन्द्रियत्वेन श्रोत्रा -
दिवत्संगृह्यते ' इत्युक्तिः ; तत्रैव तद्विवरणब्रह्मविद्याभरणे स्मृतौ त्वेका-
दशेति – " इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचरा:' इत्यादी इत्या-
द्युक्तिः एवं भामत्याद्युक्तिश्च संगच्छते । अतो मनस इन्द्रियत्वं- शङ्करा-
चार्याणामप्यभिमतमिति ॥
--
66
•
सव्याख्यसर्वार्थसिद्धिसहिततत्वमुक्ताकलापे
सर्वार्थसिद्धिः
जडद्रव्य
विकेति व्याप्तया रूपादेस्सुखादेश्चोपलब्धिः स्मृतिश्च क्रियात्वात्
करणपूर्विकेति कल्प्येत तदा वचनादानादिक्रियापि तत्पूर्विका
कल्प्या स्यात् । अथ तावता अधिष्ठानातिरिक्तं न सिध्यतीति
मन्यसे ! ज्ञानेन्द्रियेष्वपि तथैव ; आलोकादिभिरधिष्ठानैश्च
आनन्ददायिनी
;
द्युपलब्धिः स्मृतिश्च मनोऽनुमाने पक्षः । ननु अधिष्ठानेन वागाद्यवयवे-
नान्यथासिद्धिरिति शङ्कते — अथ तावतेति । आलोकादिभिः विषय-
भावप्रकाशः
मनः; एकादशं संकल्पाद्यात्मकम्' इत्यत्र संकल्पाद्यात्मकमित्यनेन
मनसः प्राधान्यं बोधितं एकादशमित्यनेन मनस इन्द्रियत्वं च, अन्यथा
तस्य वैयर्थ्यं स्यात् । एकादशमित्यनेन ' एकादशं मनश्चात्र ' (१-२)
इति विष्णुपुराणवचनं स्मारितम् । तत्र च संदर्भे 'श्रोत्रमत्र च पञ्चमम् '
'वाक्च मैत्रेय पञ्चमी, इत्यत्र इन्द्रियेणैव संख्यापूरणस्य विवक्षितत्वेन
'एकादशं मनश्चात्रेत्यत्रापि मनसा इन्द्रियेणैव सख्यापूरणं विवक्षित-
मिति प्रतीयते । एवं 'तानि चैतानि सांख्याश्चतुर्विंशतितत्वान्याचक्षते '
इति तत्रत्यगीताभाष्यवाक्येन सांख्यवत्स्वमतेऽपि मनस इन्द्रियत्वमेवेति
सूचितम् । अत एव ' इन्द्रियाणां मनश्चास्मि' इति गीताभाष्ये
'इन्द्रियाणामेकादशानां मनश्चास्मि इत्युक्ति त इन्द्रियाणि '
इत्यादिसूत्रभाष्ये स्मृतौ त्वेकादशेन्द्रियाणीति मनोऽपीन्द्रियत्वेन श्रोत्रा -
दिवत्संगृह्यते ' इत्युक्तिः ; तत्रैव तद्विवरणब्रह्मविद्याभरणे स्मृतौ त्वेका-
दशेति – " इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचरा:' इत्यादी इत्या-
द्युक्तिः एवं भामत्याद्युक्तिश्च संगच्छते । अतो मनस इन्द्रियत्वं- शङ्करा-
चार्याणामप्यभिमतमिति ॥
--
66
•