2025-01-21 07:36:08 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
104
सव्याख्य सर्वार्थसिद्धिसहिततत्वमुक्ताकलापे
[जडद्रव्य
3
सर्वार्थसिद्धिः
4
2
णगुणात्मकत्वं किं कारणगुण' तादात्म्यं उत कारणं प्रति
गुणभूतत्वं अथ अप्रधानत्वं कारणगुणैर्गुणित्वं वा " तत्स-
जातीयगुणवत्त्वं वा ?
भावप्रकाशः
एतत्सर्वं मन एव' । ' तीर्णो हि तदा हृदयस्य शोकात् कामा-
दिकं मन एव मन्यमानः' इत्यादि श्रुतिविरोधादिति तात्पर्यार्थ इति । एवं
(२२३) तथा च विमतानि बाह्यानि सुखाद्यात्मकानि तद्धेतुत्वात् बुद्ध्या-
दिवत् । नचानुकूलतर्काभावः यस्यान्वयव्यतिरेकौ सुखादिना दृश्येते
तस्यैव सुखाद्युपादानत्वं कल्प्यते ; तस्य निमित्तत्वं परिकल्प्यान्यस्यो -
पादानत्वकल्पने कारणद्वयकल्पनागौरवं । तथाच लाघवमेवानुकूलतर्कः ।
तत्सन्तु चेतस्यथवाऽपि देहे सुखानि दुःखानि च किं ममात्र ।
इति मार्कण्डेयपुराणवचनाच्च । ' याज्ञवल्क्येति होवाच शाकल्यो यदिदं
कुरुपाञ्चालानां ब्राह्मणानत्यवादी : किं ब्रह्मविद्वान् इति दिशो वेद
सदेवास्सप्रतिष्ठा इति यद्दिशो वेत्थ सदेवास्सप्रतिष्ठा (बृहदा ३-९-१९)
किंदेवतोऽस्यां प्राच्यां दिश्यसीति आदित्यदेवत इति ; स आदित्यः
कस्मिन् प्रतिष्ठित इति : चक्षुषीति ; कास्मिन्नु चक्षुः प्रतिष्ठितमिति ? रूपे-
ष्विति ; चक्षुषा हि रूपाणि पश्यति ; कस्मिन्नु रूपाणि प्रतिष्ठितानीति ?
हृदय इति होवाच ; हृदयेन हि रूपाणि जानाति हृदये ह्येव रूपाणि
प्रतिष्ठानि भवन्तीत्येवमेतद्याज्ञवल्क्य ' ( बृ ३-९-२० ) इत्यादि बृहदार-
यश्रुत्या सर्वेषां बाह्यानां बुद्धिकार्यत्वावधारणेन सुखद्यात्मकत्वस्य
सूचनाच्च इत्यादि । ' तादात्म्यमभेदो भेदाभेदो वा ।
2-3 द्वितीयतृती-
यविकल्पयोः मूलप्रकृतेः प्रधानशब्देन व्यपदेशात् महदादेश्च तथाऽव्यप-
देशात् महदादेर्गुणतया कारणगुणात्मकत्वं युज्यते इति भावः । चतु-
र्थपञ्चमविकल्पयोः त्रिगुणमविवेकीत्यादिषु तेषां गुणाश्रयत्वव्यवहारो मूलं ।
45
सव्याख्य सर्वार्थसिद्धिसहिततत्वमुक्ताकलापे
[जडद्रव्य
3
सर्वार्थसिद्धिः
4
2
णगुणात्मकत्वं किं कारणगुण' तादात्म्यं उत कारणं प्रति
गुणभूतत्वं अथ अप्रधानत्वं कारणगुणैर्गुणित्वं वा " तत्स-
जातीयगुणवत्त्वं वा ?
भावप्रकाशः
एतत्सर्वं मन एव' । ' तीर्णो हि तदा हृदयस्य शोकात् कामा-
दिकं मन एव मन्यमानः' इत्यादि श्रुतिविरोधादिति तात्पर्यार्थ इति । एवं
(२२३) तथा च विमतानि बाह्यानि सुखाद्यात्मकानि तद्धेतुत्वात् बुद्ध्या-
दिवत् । नचानुकूलतर्काभावः यस्यान्वयव्यतिरेकौ सुखादिना दृश्येते
तस्यैव सुखाद्युपादानत्वं कल्प्यते ; तस्य निमित्तत्वं परिकल्प्यान्यस्यो -
पादानत्वकल्पने कारणद्वयकल्पनागौरवं । तथाच लाघवमेवानुकूलतर्कः ।
तत्सन्तु चेतस्यथवाऽपि देहे सुखानि दुःखानि च किं ममात्र ।
इति मार्कण्डेयपुराणवचनाच्च । ' याज्ञवल्क्येति होवाच शाकल्यो यदिदं
कुरुपाञ्चालानां ब्राह्मणानत्यवादी : किं ब्रह्मविद्वान् इति दिशो वेद
सदेवास्सप्रतिष्ठा इति यद्दिशो वेत्थ सदेवास्सप्रतिष्ठा (बृहदा ३-९-१९)
किंदेवतोऽस्यां प्राच्यां दिश्यसीति आदित्यदेवत इति ; स आदित्यः
कस्मिन् प्रतिष्ठित इति : चक्षुषीति ; कास्मिन्नु चक्षुः प्रतिष्ठितमिति ? रूपे-
ष्विति ; चक्षुषा हि रूपाणि पश्यति ; कस्मिन्नु रूपाणि प्रतिष्ठितानीति ?
हृदय इति होवाच ; हृदयेन हि रूपाणि जानाति हृदये ह्येव रूपाणि
प्रतिष्ठानि भवन्तीत्येवमेतद्याज्ञवल्क्य ' ( बृ ३-९-२० ) इत्यादि बृहदार-
यश्रुत्या सर्वेषां बाह्यानां बुद्धिकार्यत्वावधारणेन सुखद्यात्मकत्वस्य
सूचनाच्च इत्यादि । ' तादात्म्यमभेदो भेदाभेदो वा ।
2-3 द्वितीयतृती-
यविकल्पयोः मूलप्रकृतेः प्रधानशब्देन व्यपदेशात् महदादेश्च तथाऽव्यप-
देशात् महदादेर्गुणतया कारणगुणात्मकत्वं युज्यते इति भावः । चतु-
र्थपञ्चमविकल्पयोः त्रिगुणमविवेकीत्यादिषु तेषां गुणाश्रयत्वव्यवहारो मूलं ।
45