2024-01-01 06:20:01 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
३८
सव्याख्ये त्रिपुरदहने
66
'बहूनां क्षुद्रसाराणां समवायोऽतिदारुण: । "
इति न्यायाद् विप्रावलीसहाया: स्पर्धन्ते स्मेत्यर्थः । ननु क्त्वाप्रत्ययस्य वाच्योऽर्या भाव
एव। ''अव्ययकृतो भावे भवन्ति इति वचनात् । द्योत्योऽर्थस्तु पूर्वकाल एव । "समान-
कर्तृकयो: पूर्वकाले " (पा०स०३ - ४ - २१) इत्युक्तत्वात् । तदतिरिक्तोऽर्थस्ततो न प्रतीयते ।
तत् प्रेक्ष्येत्यस्य कुतस्त्येवं हेत्वर्थता । उच्यते - क्त्वाप्रत्ययेन भाव एवोच्यते । पूर्वकाल
एव घोत्यते । नान्धः कश्चित् । हेत्वर्थता तु वाक्यार्थसमय तू () क्षिप्तव । किञ्च नियत-
पूर्वभावि कारणं नियतपश्चाद्भावि कार्यमिति हि न्यायविदः । अनेन क्त्वाप्रत्यवान्तम्य
हेत्वर्थतायामेवोपपत्तिः । क्वचिद्धेत्वर्थता दृश्यते । अत्रानुयोगो न युक्तः ॥ ४७ ॥
स्पर्धा दधुरित्युक्तं, तद्विवृणोति
-
ताच विमाननाना दृष्ट्वा ते चाभवन् विज्ञानमनानाः ।
ता अपि सुरतन्यागञ्चक्रुस्तैरप्यकारि सुरतत्यागः ॥ ४८ ॥
ता इति । अत्र प्रथमश्चशब्दः पादपूरणार्थ: । उक्तं च भोजेन "क, ईशित इ, उ,
तु, हि, च इति पादपूरणार्था" इति । द्वितीयः पादपुरणार्थ एवं सन्नपि आभासमानानुष्ठितानु-
ष्ठ.नकर्तृसमुच्चयाभासार्थश्च। अपिशब्दौ तु देवसमूहापराधसंभोगत्यागलक्षणकर्मसमुच्चयार्थांवपि
आभासमानानुष्ठितानुष्ठानकर्तृसमुच्चयाभासार्थो च । अत्र कृस्वस्तीनां कारकाणां च
नित्यसंबन्धाद् भवन्तीरिति सिध्यति । ताः पुरी: विमानसमाना: भवन्तीः विमानर्देव-
यानैः समानाः कामगत्वादिना सदृशीस्सती:, दृष्ट्वा ते देवा, विमानसमाना अभवन् ।
तत्कृतपीडानिवारण/सामर्थ्याद् विगतो मानसो मनसि भवो मानोऽभिमानो येषां ते तथा ।
मनम्यपि मानस्थितेरभावे बहि: स्थिति प्रति का कथा इति द्योतयितुं मानस (ते: स्वे) न
मानो विशेषितः । ताः पुर्यः, सुरतत्यागोऽपि सुराणां देवानां ततौ समूहे विषये
आगः क्रतुभङ्गादिलक्षम् अपराधं, चक्रुः कृतवत्यः । तदेवैः सुरतत्यागोऽपि सुरतस्य
संभोगस्य त्यागः त्यजनं च, अकारि कृतः । असुरैः पीडितत्वादेव नष्टमुखा बभूवुरित्यर्थः ।
ता विमानसमाना दृष्ट्वा ते च विमानसमाना अभूवन् । ता अपि सुरतत्यागश्चक्रुः ।
ततस्तैरपि सुरतत्यागोऽकारि इति शब्दोऽनुष्ठितानुष्ठानाभासः । तदपेक्षया स्पर्धा
दधुरित्युक्तियुक्तिमती भवति ॥ ४८ ॥
सव्याख्ये त्रिपुरदहने
66
'बहूनां क्षुद्रसाराणां समवायोऽतिदारुण: । "
इति न्यायाद् विप्रावलीसहाया: स्पर्धन्ते स्मेत्यर्थः । ननु क्त्वाप्रत्ययस्य वाच्योऽर्या भाव
एव। ''अव्ययकृतो भावे भवन्ति इति वचनात् । द्योत्योऽर्थस्तु पूर्वकाल एव । "समान-
कर्तृकयो: पूर्वकाले " (पा०स०३ - ४ - २१) इत्युक्तत्वात् । तदतिरिक्तोऽर्थस्ततो न प्रतीयते ।
तत् प्रेक्ष्येत्यस्य कुतस्त्येवं हेत्वर्थता । उच्यते - क्त्वाप्रत्ययेन भाव एवोच्यते । पूर्वकाल
एव घोत्यते । नान्धः कश्चित् । हेत्वर्थता तु वाक्यार्थसमय तू () क्षिप्तव । किञ्च नियत-
पूर्वभावि कारणं नियतपश्चाद्भावि कार्यमिति हि न्यायविदः । अनेन क्त्वाप्रत्यवान्तम्य
हेत्वर्थतायामेवोपपत्तिः । क्वचिद्धेत्वर्थता दृश्यते । अत्रानुयोगो न युक्तः ॥ ४७ ॥
स्पर्धा दधुरित्युक्तं, तद्विवृणोति
-
ताच विमाननाना दृष्ट्वा ते चाभवन् विज्ञानमनानाः ।
ता अपि सुरतन्यागञ्चक्रुस्तैरप्यकारि सुरतत्यागः ॥ ४८ ॥
ता इति । अत्र प्रथमश्चशब्दः पादपूरणार्थ: । उक्तं च भोजेन "क, ईशित इ, उ,
तु, हि, च इति पादपूरणार्था" इति । द्वितीयः पादपुरणार्थ एवं सन्नपि आभासमानानुष्ठितानु-
ष्ठ.नकर्तृसमुच्चयाभासार्थश्च। अपिशब्दौ तु देवसमूहापराधसंभोगत्यागलक्षणकर्मसमुच्चयार्थांवपि
आभासमानानुष्ठितानुष्ठानकर्तृसमुच्चयाभासार्थो च । अत्र कृस्वस्तीनां कारकाणां च
नित्यसंबन्धाद् भवन्तीरिति सिध्यति । ताः पुरी: विमानसमाना: भवन्तीः विमानर्देव-
यानैः समानाः कामगत्वादिना सदृशीस्सती:, दृष्ट्वा ते देवा, विमानसमाना अभवन् ।
तत्कृतपीडानिवारण/सामर्थ्याद् विगतो मानसो मनसि भवो मानोऽभिमानो येषां ते तथा ।
मनम्यपि मानस्थितेरभावे बहि: स्थिति प्रति का कथा इति द्योतयितुं मानस (ते: स्वे) न
मानो विशेषितः । ताः पुर्यः, सुरतत्यागोऽपि सुराणां देवानां ततौ समूहे विषये
आगः क्रतुभङ्गादिलक्षम् अपराधं, चक्रुः कृतवत्यः । तदेवैः सुरतत्यागोऽपि सुरतस्य
संभोगस्य त्यागः त्यजनं च, अकारि कृतः । असुरैः पीडितत्वादेव नष्टमुखा बभूवुरित्यर्थः ।
ता विमानसमाना दृष्ट्वा ते च विमानसमाना अभूवन् । ता अपि सुरतत्यागश्चक्रुः ।
ततस्तैरपि सुरतत्यागोऽकारि इति शब्दोऽनुष्ठितानुष्ठानाभासः । तदपेक्षया स्पर्धा
दधुरित्युक्तियुक्तिमती भवति ॥ ४८ ॥