The Sāhityakaṇṭakoddhāra /91

साहित्यकण्टकोद्धारः
 
अत्र रजश्शब्दादीनां सान्तत्वेन प्रयोगदर्शनात् कथमदन्ततेति चेद्--अनात्राहुः [^235]।
सर्वधातुभ्या-ऽसुन् ( उणादि-६२८) इतिसूत्रेण रञ्ज रागे तप संतापे षह मर्षणे
इत्येतेभ्यः असुन्प्रत्यये सान्तत्वमेषाम् । पचाद्यचि (नन्दिग्रहीतिसूत्रेण ३-१-१३४ )
घञर्थे कविधानमिति वार्त्तिकेन (ग्रहवृदृनिश्चीति सूत्रस्थेन (३-३-५८) कप्रत्यये
अदन्तत्वमपि । भ्रातृचरणपद्ये तु तपरञ्जितकौशिकमित्यत्र तपश्शब्दस्यादन्त-
त्वानुपपत्ततिं मत्वा तपेन ग्रीष्मर्तुना रञ्जितकौशिकमिति रीत्या कैश्चित् कृतं
क्लिष्टव्याख्यानं नादरणीयम् । व्रतरूपो यः परंतपः तेन रञ्जितकौशिकमिति
व्याख्यानान्तरमपि न युक्तम् । द्विषत्परयोस्तापेः (३-२-३६९) इत्यनेन धर्मिण्यर्थे
एव खच्-प्रत्ययस्य विधानात् । वयं तु मन्यामहे --व्रतो
ब्रह्मचर्यनियमः । तद्विषये
तेन वा परम् -- --उत्कृष्टम् । तपेन --ब्रह्मध्यानादिना रञ्जितकौशिकम् इति ।
यद्वा-तप ऐश्वर्ये इति धातोः पूर्ववदचि तपेन-- ऐश्वर्येण रञ्जितकौशिकमिति वा ।
भुवनाधिपतिरप्यहं त्वया सह गच्छामीत्येतादृशं तोषं विना किं तव तोषान्तरेणेति
भावः । एतेषां शब्दानामदन्तत्वे द्विरूपकोशोऽपि संवादक:कः--
यथा
 
62

नभं तु नभसा सार्धं तपं तु तपसा सह ।

सहं तु [^23¨6]सहसा सार्धं रजेनापि समं रजः ॥ इति ।
 
अथ कथम् --

पिण्डं दद्याद् गयाशिरे इति वायव्यपुराणे प्रयोगः ।
कुण्डलोद्धृघृष्टगण्डानां कुमाराणां तरस्विनाम् ।

निचकर्त शिरान् द्रौणि र्नालेभ्य इव पङ्कजान् ॥ इति महाभारते च ।

अनत्र असुन्-प्रकरणे श्रयतेः स्वाङ्गे शिरः किच्च (उणादि-६३६) इति सूत्रेण
सान्तशब्दस्यैव व्युत्पादनात् । कथं प्रकृते अदन्तत्वमेतस्य इति चेत् ---- अत्र केचित्
छन्दोवत् पुराणानि भवन्ति इत्याश्रित्य साधुत्वमदन्तत्वेऽपीत्याहुः । वस्तुतस्तु
तस्मिन्नेव सूत्रे [^शूहिंसायामिति] धातोर्घञयेंर्थे ये कप्रत्यये (घञर्थे कविधानमिति
वार्त्तिकेन) ॠत इद्धातोः (७-१-१००) इत्यनेन इकारे अदन्तोऽपि शिरशब्दः
इति
 
[^237,
 
']भाष्यज्ञाः । अत एव विक्रमादित्यकोशेऽपि

शिरोवाची शिरोऽदन्तो रजोवाची रजस्तथा -- --इति ।
 
[^235]. See T.B. on Unṇādi-628. It has the discussion on these words. It
does not have illustrations for adanta-forms. Our author supplies the quota-
tions for the uses.
 
[^236.] nabhas (m) is śrāvaņamāsa; and also the sky (neuter); tapas is austerity;
sahas is mārgaśīrşṣamāsa; rajas is dust.

In all these meanings the words are thus shown to be possible with a-stems
also.
 
[^237]. See T.B. on Unṇādi-636. It has the discussion. Probably it was in
the P.M. too.