2023-04-26 13:53:36 by ramamurthys
This page has not been fully proofread.
साहित्यकण्टकोद्धारः
अयि शपे हृदयाय तवैव तद् यदि विधो र्न रुचेरसि गोचरः
( नैषधे ४ - १०६ )
इति श्रीहर्षप्रयोगवदात्मनेपदमेव युक्तम् । तत् कथमन परस्मैपदप्रयोगः
इति चेत् -- अत्र वदन्ति -- स्वाभिप्रायप्रकाशनमिह विवक्षितम् । न शपथरूपोऽर्थ
इति ।
इति ।
अथ कथम् --
व्यादत्ते विहगपतिर्मुखं स्वकीयम्
इति प्रयोगः । आङो दोऽनास्यविहरणे (१-३-२०) इत्यनेन मुखविकसना-
दन्यत्रैव आङपूर्वस्य ददातेरात्मनेपदविधानात् । प्रकृते च मुखप्रसारणार्थत्वात् ।
कथमत्रात्मनेपदम् इति चेत् - अत्र 189 वदन्ति धातोरुभयपदित्वं तु स्थितम् । अनेन
सूत्रेण अकर्तभिप्रायेऽपि तद्विधानं क्रियते । कर्बंभिप्रायत्वे तु स्वत एवात्मनेपदं
स्वरितत्रितः (१-३-७२) इत्यनेन सिद्धम् । तदिह भविष्यतीति ।
▬
49
अथ कथम् -
स्तुत्यं स्तुतिभिरर्थ्याभिरुपतस्थे सरस्वती (रघु-४-६) इति प्रयोगः ।
उपाद्देवपूजासंगतिकरणेत्यादिवात्तिकेन (१-३-२५ सूत्रं दृश्यताम् ) उपात्पर
तिष्ठतेर्देवपूजार्थे एव तङो विधानात् । अत्र स्तुत्यं नृपम् इति मनुष्ययोगे कथमिति
चेत् -- अत्र 190 वदन्ति नृपतेर्देवतात्वारोपात् । नृपस्य देवांशत्वाद् वा इति ।
अथ कथम् --
आजघ्ने विषमविलोचनस्य वक्षः (किरात - १७-६३)
इति भारविः । आङो यमहनः (१-३-२८) इतिसूत्रे अकर्मकात् स्वाङ्ग-
कर्मकादित्येव इत्यर्थनियमात् । इह चार्थद्वयस्याप्यभावात् कथमात्मनेपदमिति चेत्-
प्रमाद एवायमिति 191 भागवृत्तिः । रावणं प्राप्येत्यध्याहृत्य वा व्याख्येयमित्याहुः ।
न च प्राप्येत्यध्याहारे ल्यब्लोपे पञ्चमी स्यात् । प्रासादमारुह्य प्रेक्षते इत्यर्थे
प्रासादात् प्रेक्षते इतिवत् इति वाच्यम् । ल्यबन्तं विनैव तदर्थावगति र्यत्र तद्विषय-
192
त्वात्
तत्पश्वम्याः ।
अथ कथम् --
निर्गतं सुमहत् तेजस्तच्चैक्यं समगच्छत ( देवीमाहात्म्ये-२-११)
188. S.K. has this answer (1.3.21).
189.
See S. K. on 1.3.20.
190. See S.K. on 1.3.25.
191. S.K. on 1.3.28 has the discussion.
192. See S.K. on 1.3.28.
अयि शपे हृदयाय तवैव तद् यदि विधो र्न रुचेरसि गोचरः
(
इति श्रीहर्षप्रयोगवदात्मनेपदमेव युक्तम् । तत् कथमन परस्मैपदप्रयोगः
इति चेत् -- अत्र वदन्ति -- स्वाभिप्रायप्रकाशनमिह विवक्षितम् । न शपथरूपोऽर्थ
इति ।
इति ।
अथ कथम् --
व्यादत्ते विहगपतिर्मुखं स्वकीयम्
इति प्रयोगः । आङो दोऽनास्यविहरणे (१-३-२०) इत्यनेन मुखविकसना-
दन्यत्रैव आङपूर्वस्य ददातेरात्मनेपदविधानात् । प्रकृते च मुखप्रसारणार्थत्वात् ।
कथमत्रात्मनेपदम् इति चेत् - अत्र 189 वदन्ति धातोरुभयपदित्वं तु स्थितम् । अनेन
सूत्रेण अकर्तभिप्रायेऽपि तद्विधानं क्रियते । कर्बंभिप्रायत्वे तु स्वत एवात्मनेपदं
स्वरितत्रितः (१-३-७२) इत्यनेन सिद्धम् । तदिह भविष्यतीति ।
▬
49
अथ कथम् -
स्तुत्यं स्तुतिभिरर्थ्याभिरुपतस्थे सरस्वती (रघु-४-६) इति प्रयोगः ।
उपाद्देवपूजासंगतिकरणेत्यादिवात्तिकेन (१-३-२५ सूत्रं दृश्यताम् ) उपात्पर
तिष्ठतेर्देवपूजार्थे एव तङो विधानात् । अत्र स्तुत्यं नृपम् इति मनुष्ययोगे कथमिति
चेत् -- अत्र 190 वदन्ति नृपतेर्देवतात्वारोपात् । नृपस्य देवांशत्वाद् वा इति ।
अथ कथम् --
आजघ्ने विषमविलोचनस्य वक्षः (किरात - १७-६३)
इति भारविः । आङो यमहनः (१-३-२८) इतिसूत्रे अकर्मकात् स्वाङ्ग-
कर्मकादित्येव इत्यर्थनियमात् । इह चार्थद्वयस्याप्यभावात् कथमात्मनेपदमिति चेत्-
प्रमाद एवायमिति 191 भागवृत्तिः । रावणं प्राप्येत्यध्याहृत्य वा व्याख्येयमित्याहुः ।
न च प्राप्येत्यध्याहारे ल्यब्लोपे पञ्चमी स्यात् । प्रासादमारुह्य प्रेक्षते इत्यर्थे
प्रासादात् प्रेक्षते इतिवत् इति वाच्यम् । ल्यबन्तं विनैव तदर्थावगति र्यत्र तद्विषय-
192
त्वात्
तत्पश्वम्याः ।
अथ कथम् --
निर्गतं सुमहत् तेजस्तच्चैक्यं समगच्छत ( देवीमाहात्म्ये-२-११)
188. S.K. has this answer (1.3.21).
189.
See S. K. on 1.3.20.
190. See S.K. on 1.3.25.
191. S.K. on 1.3.28 has the discussion.
192. See S.K. on 1.3.28.