The Sāhityakaṇṭakoddhāra /50

साहित्यकण्टकोद्धारः
 
अबत्र कर्मणि षष्ठ्याः [^87 ]तृजकाभ्यां कर्तरि (२-२-१५) इति सूत्रेण षष्ठी-

समासनिषेधात् घटानां निर्मातुरितिवत् त्रिभुवनस्य विधातुरित्यसमस्तेन भवितव्यम् ।

तेन कथं समास इति चेत् --
 
--
 
सत्यम् । प्रमाद एवायमिति बहवः । कैयटस्तु तृजकाभ्यां कर्तरि (२-२-१५ )

कर्तरि च (२-२-१६) इत्यादिषष्ठीसमासनिषेधस्य सूत्रान्तरविहितषष्ठीविषय-

त्वात् षष्ठी शेषे (२-३-५०) इति सूत्रेण विहिता या षष्ठी तया सह षष्ठी (२-२-८)

इतिसूत्रेण ( राज्ञः पुरुषो राजपुरुष इतिवत्) समासे बाधकाभावादित्यभिप्रायेण

शेषषष्ठया[^88] समास इति [^89]समादधौ । अथ वा नात्र षष्ठीसमासः । किं तु द्वितीयेति

(२-१-२४) योगविभागाद् वित्रिभुवनविधातेति द्वितीयासमास इति दुर्घटवृत्तिकारः

( २ - -२ -१६) । न०[^90] च विधातेति कृत्प्रत्ययान्तशब्दप्रयोगे कर्त तृकर्मणोः कृतीति

(२-३-६५) कर्मणि षष्ठ्येव स्यात् । ततश्च तृजकाभ्यामित्यादिषष्ठीसमास-

निषेधो वज्रलेपायत इति वाच्यम् । तदर्हमिति (५-१-११७) सूत्रज्ञापकात् कर्त-
तृ-
कर्मणोः कृतीति (२-३-६५) षष्ठ्याः अनित्यत्वात्"[^91] । तथा च षष्ठीप्राप्त्यभावे

समासनिषेधस्य दूरमपास्तत्वात् गर्जन् द्वितीयासमासो भविष्यतीति यदन्यैरेवोक्तं

तद् युक्तमिति वयमालोचयामः ।
 
21
 

 
[^87]. The MS. G reads kartariīti sūtrenṇa, and I think that the rule here is
tr
tṛjakābhyāmṃ kartari (2.2.15). All other MSS. read karmanṇi ca, which does not

seem to be correct. There was some confusion in the understanding of the

rules Trṛjakābhyām (2.2.15) and Kartari ca (2.2.16). For a clear interpretation,

see the P.M., and the SŚabdakaustubha.
 

 
[^88]. Commenting on the expression gunṇiviseşśeṣaka in the Mahaābhäşāṣya under

1.4.21, Kaiyatṭa says thus:
 

ata eva vacanãād anityaḥ şaşthiṣaṣthīsamāsapratişṣedhaḥ.
seşasast
śeṣaṣaṣṭhyā vā samāsahḥ. (p. 236; Vol. II.N.S.P.)
 

 
See also the Nyāsa and the Padamafiñjariī on 4.1.33 on phalagrahitrītṛtvāt, and

on 2.2.12 (janikartuhḥ tatprayojaka ityādau seşasastśeṣaṣaṣṭhyaiva samāsasya siddhatvāt).

These are mentioned by Bhattṭṭoji in his SŚ.K. under 2.2.15.
 

 
[^89]. See also the Nyāsa, which says:
 
tena
tena--bhişīṣmaḥ kurunāmūṇāṃ bhayaśokahartā (Mahābhārata?)
ityadi siddham
ityādi siddhaṃ bhavati.
 

 
The Nyaāsakäāra justifies the expression by having the trṛn suffix (instead

of the usual trṛc). He however seems to imply about the first element that

it would be case of seşe şaşthi.
 
śeṣe ṣaṣṭhī.
 
[^90]. In MSS. A & G na ca is missing. Others have it.
 

 
[^91]. See the P.M., and the SŚ.K. on 2.3.65, and the Jayamanṅgalā and

Mallinātha on Bhattṭṭi VI.79 (or 80 ) – (dhāyair aāmodam).