2023-06-22 12:07:53 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
सिद्धान्तबिन्दु
८४. एवमत्र प्रक्रिया – शरीरमध्ये स्थितः सर्वशरीरव्यापकः सत्त्वप्राधान्येन
सूक्ष्मपञ्चभूतारब्धः अन्तःकरणाख्यः अविद्याविवर्ती दर्पणादिवदतिस्वच्छः
नेत्रादिद्वारा निर्गत्य योग्यान् घटादीन विषयान् व्याप्य तत्तदाकारो भवति
द्रुतताम्रादिवत् । तस्य च सौरालोकादिवत् झडित्येव सोंचविकासावुप-
पद्येते। सच सावयवत्वात् परिणममानो देहाभ्यन्तरे घटादौ च सम्यग्व्याप्य
देहघटयोर्मध्येऽपि चक्षुर्वदविच्छिन्नो व्यवतिष्ठते । तत्र देहेऽन्तःकरणभागोड-
हङ्काराख्यः कर्तेत्युच्यते । देहविषषयमध्यवृत्तिदण्डायमानस्तद्भागः वृत्ति-
ज्ञानाख्यः क्रियेत्युच्यते । विषयव्यापकस्तद्भागो विषयस्य ज्ञान कर्मत्वसंपाद-
कमभिव्यक्तियोग्यत्वमित्युच्यते । तस्य च त्रिभागस्यान्तःकरणस्यातिस्वच्छ-
त्वात् चैतन्यं तत्राभिव्यज्यते । तस्य चाभिव्यक्तस्य चैतन्यस्य एकत्वेऽप्य-
भिव्यञ्जकान्तःकरणभागभेदात् त्रिधा - व्यपदेशो भवति । कर्तृभागावन्छिञचिदंश
प्रमाता । क्रियाभागावन्छिनचिदंशः प्रमाणम् । विषयगताभिव्यक्तियोग्यत्व-
भागावचित्रचिदंशः प्रमितिरिति । प्रमेयं तु विषयगतं ब्रह्मचैतन्यमेव
अज्ञातम् । तदेव च ज्ञातं सत् फलम् ।
.
84. The method is this: What is called the inner instru-
ment or the mind is an apparent transformation of
ignorance. It is composed of the five subtle elements
and because of the predominance of the quality of
Satva, it is clear like a mirror. In each person it is
stationed in the middle of the body and pervades the
whole body. Going out through the eye etc., it
pervades appropriate objects and assumes the form
of such objects, as molten copper would. It is also
capable of immediate contraction and expansion (i.e.
of taking on the form of any object presented to it)
like sunlight. Being composed of parts it is capable
of transformation and fully pervades inside the body
and the pot (or other object perceived) and also
between the eye and the pot like vision when
it is uninterrupted. The part of the mind inside
the body is called "The doer or agent or ego''.
The part that stretches between the body and the
45
८४. एवमत्र प्रक्रिया – शरीरमध्ये स्थितः सर्वशरीरव्यापकः सत्त्वप्राधान्येन
सूक्ष्मपञ्चभूतारब्धः अन्तःकरणाख्यः अविद्याविवर्ती दर्पणादिवदतिस्वच्छः
नेत्रादिद्वारा निर्गत्य योग्यान् घटादीन विषयान् व्याप्य तत्तदाकारो भवति
द्रुतताम्रादिवत् । तस्य च सौरालोकादिवत् झडित्येव सोंचविकासावुप-
पद्येते। सच सावयवत्वात् परिणममानो देहाभ्यन्तरे घटादौ च सम्यग्व्याप्य
देहघटयोर्मध्येऽपि चक्षुर्वदविच्छिन्नो व्यवतिष्ठते । तत्र देहेऽन्तःकरणभागोड-
हङ्काराख्यः कर्तेत्युच्यते । देहविषषयमध्यवृत्तिदण्डायमानस्तद्भागः वृत्ति-
ज्ञानाख्यः क्रियेत्युच्यते । विषयव्यापकस्तद्भागो विषयस्य ज्ञान कर्मत्वसंपाद-
कमभिव्यक्तियोग्यत्वमित्युच्यते । तस्य च त्रिभागस्यान्तःकरणस्यातिस्वच्छ-
त्वात् चैतन्यं तत्राभिव्यज्यते । तस्य चाभिव्यक्तस्य चैतन्यस्य एकत्वेऽप्य-
भिव्यञ्जकान्तःकरणभागभेदात् त्रिधा - व्यपदेशो भवति । कर्तृभागावन्छिञचिदंश
प्रमाता । क्रियाभागावन्छिनचिदंशः प्रमाणम् । विषयगताभिव्यक्तियोग्यत्व-
भागावचित्रचिदंशः प्रमितिरिति । प्रमेयं तु विषयगतं ब्रह्मचैतन्यमेव
अज्ञातम् । तदेव च ज्ञातं सत् फलम् ।
.
84. The method is this: What is called the inner instru-
ment or the mind is an apparent transformation of
ignorance. It is composed of the five subtle elements
and because of the predominance of the quality of
Satva, it is clear like a mirror. In each person it is
stationed in the middle of the body and pervades the
whole body. Going out through the eye etc., it
pervades appropriate objects and assumes the form
of such objects, as molten copper would. It is also
capable of immediate contraction and expansion (i.e.
of taking on the form of any object presented to it)
like sunlight. Being composed of parts it is capable
of transformation and fully pervades inside the body
and the pot (or other object perceived) and also
between the eye and the pot like vision when
it is uninterrupted. The part of the mind inside
the body is called "The doer or agent or ego''.
The part that stretches between the body and the
45