2023-04-09 14:29:43 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
काव्यकल्पलतावृत्तिः
रान्तात्जिजस्टानां पुंस्यकारान्ताज्जसः साम्यम्, यथा - सोमपाजगति । पुंपक्षे
यथा – धृतगुणा
आकारान्तः अकारान्तोऽपि जस्विषयः । अकारान्त विशेषणात्पुंस्त्रियोर्जसः
स्त्रियां शसस्तथा घोषवति निमित्तं स्त्रियां सेरपि साम्यम् ।
जगति । पुंस्यकारान्तादाकारादो स्वरे सिङयोः साम्यम् । यथा वृक्ष आस्ते । तथा
मृमृदूपशब्देभ्यः पुंस्याकारान्तात्मिङयोः पुंस्त्रियोर्व्यञ्जनान्ताज्जशस्ङसिङसां
क्लीबे ङसिङसारा कारादौ स्वरे साम्यम् । यथा गुणभृत आदरात् । अकारान्त-
विशेषणात्पुरस्यन्युपसर्गशब्देषु निचितनिभृतरूपेषु पुंसि जसः, स्त्रियां सिजस्शसां,
क्लीबे जस्शसोः साम्यं यथा - बहुगुणानिकामम् । अकारान्तविशेषणात्पुंस्योजसोः,
स्त्रियां जस्शसोयंवलोपस्वरे साम्यम् । यथा – बहुगुणा इह कामम् । हृद्भृद्रूप-
शब्देभ्यः स्त्रियां सेलिंङ्गत्रये टावचनस्य साम्यम् । यथा गुणभृता । तथाभूतेयम् ।
एवंरूपेषु चतुर्थीसप्तम्योरपि । एवमन्येऽपि बहवः प्रकाराः सम्भवन्ति ते
स्वयमूह्या ।
१०२
अथेत्यादिश्लेषः । कुरुतामित्यादिष्वेकत्व द्वित्वयोः, अराजन्नमलेष्वेकत्व-
।
बहुत्वयोः, व्यतिभाते इत्यादिष्वे कत्वद्वित्व बहुत्वानां साम्यम् ।
अथ स्वराणां मिथः श्लेषोपायमाह
-
पूर्वमकारस्यान्यस्वरैः क्रमेण श्लेषो, यथा-
ओसि आमि जसि भ्यामि स्वरे गौणतया अ आ ।
ये शब्दा अकारान्ता आकारान्ताश्च पृथगर्थास्ते औस्यादिभिः श्लिष्टा:
स्युः। यथा रामयोः रामाणाम् रामा. रामाभ्याम् रामावगृहनम् रामाश्लेषः
रामेच्छा रामेप्सा रामोद्योतः रामोढा रामैजनम् रामैहिक: रामौज: रामौरस:
रामाञ्जनम् रामेङ्गितम् । उल्लासितरामो लक्ष्मण इव वसन्तः । अत्र समासेन
गोणता । शब्दा यथा । राम लक्ष्मण पद्म कमल बाल शाल आधान कल कच्छ
तारक अलक मालिक जालिक जप जय मुक्त कान्त प्रिय सित दक्षिण दोष
अञ्जन सून वासन रसन प्रवाल प्रकार प्रमद प्रवीण प्रसभ शिव जीव वत्स धर
गोत्र रस दूल क्षम अनन्त धिषण परवश आर्द्र बहुल तार कील सदारम्भ काष्ठ
विनंत निकष ग्रह करण घट कक्ष उच्छृङ्खल हाल विदेह आर निर्वीर विधव
निष्कल श्रवणादयः ।
अइय्यग्रस्थरेफेण इनाग्रगसमासतः-
अकारेकारी सप्तम्येकवचनपुरःस्थरेफादिशब्देन, तथा इनपुरःस्थसमा-
सेन, तथा च्चिप्रत्ययेन श्लिष्टौ भवतः । यथा सुबुद्धेरचितस्थितिः । अकारान्तपक्षे
१. रामाय गृहनमिति पाठान्तरम् ।
रान्तात्जिजस्टानां पुंस्यकारान्ताज्जसः साम्यम्, यथा - सोमपाजगति । पुंपक्षे
यथा – धृतगुणा
आकारान्तः अकारान्तोऽपि जस्विषयः । अकारान्त विशेषणात्पुंस्त्रियोर्जसः
स्त्रियां शसस्तथा घोषवति निमित्तं स्त्रियां सेरपि साम्यम् ।
जगति । पुंस्यकारान्तादाकारादो स्वरे सिङयोः साम्यम् । यथा वृक्ष आस्ते । तथा
मृमृदूपशब्देभ्यः पुंस्याकारान्तात्मिङयोः पुंस्त्रियोर्व्यञ्जनान्ताज्जशस्ङसिङसां
क्लीबे ङसिङसारा कारादौ स्वरे साम्यम् । यथा गुणभृत आदरात् । अकारान्त-
विशेषणात्पुरस्यन्युपसर्गशब्देषु निचितनिभृतरूपेषु पुंसि जसः, स्त्रियां सिजस्शसां,
क्लीबे जस्शसोः साम्यं यथा - बहुगुणानिकामम् । अकारान्तविशेषणात्पुंस्योजसोः,
स्त्रियां जस्शसोयंवलोपस्वरे साम्यम् । यथा – बहुगुणा इह कामम् । हृद्भृद्रूप-
शब्देभ्यः स्त्रियां सेलिंङ्गत्रये टावचनस्य साम्यम् । यथा गुणभृता । तथाभूतेयम् ।
एवंरूपेषु चतुर्थीसप्तम्योरपि । एवमन्येऽपि बहवः प्रकाराः सम्भवन्ति ते
स्वयमूह्या ।
१०२
अथेत्यादिश्लेषः । कुरुतामित्यादिष्वेकत्व द्वित्वयोः, अराजन्नमलेष्वेकत्व-
।
बहुत्वयोः, व्यतिभाते इत्यादिष्वे कत्वद्वित्व बहुत्वानां साम्यम् ।
अथ स्वराणां मिथः श्लेषोपायमाह
-
पूर्वमकारस्यान्यस्वरैः क्रमेण श्लेषो, यथा-
ओसि आमि जसि भ्यामि स्वरे गौणतया अ आ ।
ये शब्दा अकारान्ता आकारान्ताश्च पृथगर्थास्ते औस्यादिभिः श्लिष्टा:
स्युः। यथा रामयोः रामाणाम् रामा. रामाभ्याम् रामावगृहनम् रामाश्लेषः
रामेच्छा रामेप्सा रामोद्योतः रामोढा रामैजनम् रामैहिक: रामौज: रामौरस:
रामाञ्जनम् रामेङ्गितम् । उल्लासितरामो लक्ष्मण इव वसन्तः । अत्र समासेन
गोणता । शब्दा यथा । राम लक्ष्मण पद्म कमल बाल शाल आधान कल कच्छ
तारक अलक मालिक जालिक जप जय मुक्त कान्त प्रिय सित दक्षिण दोष
अञ्जन सून वासन रसन प्रवाल प्रकार प्रमद प्रवीण प्रसभ शिव जीव वत्स धर
गोत्र रस दूल क्षम अनन्त धिषण परवश आर्द्र बहुल तार कील सदारम्भ काष्ठ
विनंत निकष ग्रह करण घट कक्ष उच्छृङ्खल हाल विदेह आर निर्वीर विधव
निष्कल श्रवणादयः ।
अइय्यग्रस्थरेफेण इनाग्रगसमासतः-
अकारेकारी सप्तम्येकवचनपुरःस्थरेफादिशब्देन, तथा इनपुरःस्थसमा-
सेन, तथा च्चिप्रत्ययेन श्लिष्टौ भवतः । यथा सुबुद्धेरचितस्थितिः । अकारान्तपक्षे
१. रामाय गृहनमिति पाठान्तरम् ।