2023-04-09 14:29:43 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
filaghat
२००
काव्यकल्पलतावृत्तिः
निहतजटायूरक्षस्कन्धौ विद्याश्च तर्जय स्वमपि ।
अयमायातो रामः प्रभवत मुदितं रणं कर्तुम् ॥ ६ ॥
जटायुशब्द: सान्त उकारान्तोऽप्यस्ति । रक्षो विशेषणे नपुंसकलिङ्गे
प्रथमाया एकवचनम् । स्कन्धयोविशेषणे द्वितीयाद्विवचनं पुल्लिङ्गे । स्त्रीलिङ्गे
विद्यानां विशेषणे द्वितीयाबहुवचनम् । वञ्चितादिशब्दपृष्ठे आकारान्तशब्दाः
प्रयोज्या महाद्भुतं भवति ।
मुखाम्भोजं कुचौ क्रीडा सप्रभावञ्चितश्रिया ।
राधाया यमुनातीरे विष्णोः सुखसमृद्धये ॥ १० ॥
सुखाम्भोजं सप्रभावं, कुची सप्रभौ । अग्रे । अश्वितश्रिया क्रीडासप्रभा
इत्यादि । रुचिरावश्वितश्रियावङ्गवंशवञ्चनाऊसाधितराजितसमपादाग्रगैरवमुख-
शब्दैर्भवति तृतीयविभक्तिस्पष्टार्थरद्भुतं काव्यम् । यथा - ऊसाधितराजिता-
दिपदानामग्रे स्थितैर्वेणीविच किलवस्त्रादि अवमुखैस्तृतीया विभक्त्यन्तैः स्त्रीलिङ्गे
प्रथमाया एकवचनेन पुल्लिङ्गे प्रथमाद्विवचनेनाद्भुतं भवति । यथा-
-
हृद्यां वलिविलासेन मध्यश्रीरिव योषितः ।
कंपोलाविव नागस्य श्रियं गाते भवद्भुजौ ॥ ११ ॥
-
गाङ्, श्यैङ्, गतौ । यथा । वनप्रदेशाविव शोभितावेणी, विलासेन
स्त्री । वनपक्षे एणोशब्दः । स्त्रीपक्षे वेणीशब्द: । प्रावृण्मासाविव शोभिता
विचकिलमालया स्त्री । राजप्रवेशे हदश्रेणीव शोभितावस्त्रमालाभिर्भटौ ।
शोभित राजित मण्डित द्योतित इत्यादि । एषामग्र वनमालिविनायकवदनादि-
शब्दाः पूर्वं लिखिता योज्या: । स्त्रियामीकारान्तशब्द: प्रथमाबहुत्वसाधितैरर्थे
मिलति एकत्वबहुत्वयोः साम्यं यथा - पाल्य कल्य मालिन्य राज्य सुशोभनार्थं
सुशोभनबाल्य अधिकबर्यः सख्यः मत्यः सत्य: विदितवेद्य शदवलभ्यः वार्य:
सदर्य: दास्य सम्पन्नवारुण्य इत्यादि । तथा । वनमिवोल्लासितश्रीकवयो
नृपसभाप्रदेशाः । नपुंसके एकवचनम् । पुंसि बहुवचनम् । वैश्वानरा इव
तेजोनुगत रुचिरवयो गात्रम् । अश्वकुलमिव यः शोभिततरः । प्रबलतमा: सेनाः
प्रदोषवत् । शोभितादिशब्दानामग्र । निपातनिदाघनिकेतननिचितादिशब्दाः
स्थाप्याः । स्त्रीलिङ्गे एकवचनेन स्त्रीपुंनपुंसकलिङ्गेषु बहुवचनेन साम्यं भवति ।
शोभितानिखिलविभवेन । मण्डितानिचितदानेन । राजितानिकेतनै रित्यादि ।
शोमिता राचिता खण्डिता मण्डिता द्योतितादिशब्दानामग्रे प्रयोज्या शब्दाः,
यथा- निखिल निधन निरय निदान निधान निपात निदाघ नियति निकुञ्ज
निलय निःश्रेणि निवसन निचित निशान्त । ईकारोपधाकारोपधनकारान्ताः
●
२००
काव्यकल्पलतावृत्तिः
निहतजटायूरक्षस्कन्धौ विद्याश्च तर्जय स्वमपि ।
अयमायातो रामः प्रभवत मुदितं रणं कर्तुम् ॥ ६ ॥
जटायुशब्द: सान्त उकारान्तोऽप्यस्ति । रक्षो विशेषणे नपुंसकलिङ्गे
प्रथमाया एकवचनम् । स्कन्धयोविशेषणे द्वितीयाद्विवचनं पुल्लिङ्गे । स्त्रीलिङ्गे
विद्यानां विशेषणे द्वितीयाबहुवचनम् । वञ्चितादिशब्दपृष्ठे आकारान्तशब्दाः
प्रयोज्या महाद्भुतं भवति ।
मुखाम्भोजं कुचौ क्रीडा सप्रभावञ्चितश्रिया ।
राधाया यमुनातीरे विष्णोः सुखसमृद्धये ॥ १० ॥
सुखाम्भोजं सप्रभावं, कुची सप्रभौ । अग्रे । अश्वितश्रिया क्रीडासप्रभा
इत्यादि । रुचिरावश्वितश्रियावङ्गवंशवञ्चनाऊसाधितराजितसमपादाग्रगैरवमुख-
शब्दैर्भवति तृतीयविभक्तिस्पष्टार्थरद्भुतं काव्यम् । यथा - ऊसाधितराजिता-
दिपदानामग्रे स्थितैर्वेणीविच किलवस्त्रादि अवमुखैस्तृतीया विभक्त्यन्तैः स्त्रीलिङ्गे
प्रथमाया एकवचनेन पुल्लिङ्गे प्रथमाद्विवचनेनाद्भुतं भवति । यथा-
-
हृद्यां वलिविलासेन मध्यश्रीरिव योषितः ।
कंपोलाविव नागस्य श्रियं गाते भवद्भुजौ ॥ ११ ॥
-
गाङ्, श्यैङ्, गतौ । यथा । वनप्रदेशाविव शोभितावेणी, विलासेन
स्त्री । वनपक्षे एणोशब्दः । स्त्रीपक्षे वेणीशब्द: । प्रावृण्मासाविव शोभिता
विचकिलमालया स्त्री । राजप्रवेशे हदश्रेणीव शोभितावस्त्रमालाभिर्भटौ ।
शोभित राजित मण्डित द्योतित इत्यादि । एषामग्र वनमालिविनायकवदनादि-
शब्दाः पूर्वं लिखिता योज्या: । स्त्रियामीकारान्तशब्द: प्रथमाबहुत्वसाधितैरर्थे
मिलति एकत्वबहुत्वयोः साम्यं यथा - पाल्य कल्य मालिन्य राज्य सुशोभनार्थं
सुशोभनबाल्य अधिकबर्यः सख्यः मत्यः सत्य: विदितवेद्य शदवलभ्यः वार्य:
सदर्य: दास्य सम्पन्नवारुण्य इत्यादि । तथा । वनमिवोल्लासितश्रीकवयो
नृपसभाप्रदेशाः । नपुंसके एकवचनम् । पुंसि बहुवचनम् । वैश्वानरा इव
तेजोनुगत रुचिरवयो गात्रम् । अश्वकुलमिव यः शोभिततरः । प्रबलतमा: सेनाः
प्रदोषवत् । शोभितादिशब्दानामग्र । निपातनिदाघनिकेतननिचितादिशब्दाः
स्थाप्याः । स्त्रीलिङ्गे एकवचनेन स्त्रीपुंनपुंसकलिङ्गेषु बहुवचनेन साम्यं भवति ।
शोभितानिखिलविभवेन । मण्डितानिचितदानेन । राजितानिकेतनै रित्यादि ।
शोमिता राचिता खण्डिता मण्डिता द्योतितादिशब्दानामग्रे प्रयोज्या शब्दाः,
यथा- निखिल निधन निरय निदान निधान निपात निदाघ नियति निकुञ्ज
निलय निःश्रेणि निवसन निचित निशान्त । ईकारोपधाकारोपधनकारान्ताः
●