2023-04-09 14:29:42 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
६८
काव्यकल्पलतावृत्तिः
बहुधनदानाः । असमानाः । शोभितानाः । सम्पन्नयानाः । कलितस्वानाः ।
अधिकवचाः । कलशमनाः । बहुदमनाः । सम्पन्नमनाः । सम्पन्नयमनाः । सदया: ।
सदन्भाः । स्मेरदुच्चैरम्भाः । चरदुच्चैरजा: । बहुस्वर्णाः । प्रगुणितवेधा इत्यादि
शब्दा अन्येऽप्यूह्याः ।
अथ नान्ताः । बिलसझा नागवर्ग इव पुण्यपुरुषाः । अनुल्लङ्घितसीमा
जलधिरिव `सत्पुरुषाः । परमेतेषां नान्तानामग्र विसर्गलोपार्थं घोषवन्तः स्वराश्च
प्रयोज्याः । एषां सान्तनान्तानामग्रे ये वकारादिकाः शब्दा स्त एव वकारं विना
स्वरादिकाश्च विशिष्टा: अशिष्टाः वर्णं अर्ण वेला वार्ता अशिष्ट आर्ताप्रभृतयो
अर्थे मिलन्ति, ते शब्दाः प्रयोज्याः । पुलिङ्गे एकत्व बहुत्वेषु साम्यं यथा-परमहा-
विशिष्टेन राघवा इव सप्तर्षिगणः ।
अथ वादिकाः शब्दाः । वनमाली विनायक: वनगाहि वर्द्धमान वक वारण
वार वक्रमोदित वासना वीरण विचकिल विलाभोग वर्य वधस्थान वंश वर्जन
वालि वीजन वरुण वदन वाम बालानोदित वञ्चन बन्ध वार्य बाल वाल विरूप
विभा भोग वध वन वृषभ वात वरोचित वस्त्र वह्नि वर बल वासर वरण वाटी
वाह वाद्य वक्षः वेधः बन्धनाश वलिवेष इत्यादि । सस्वर निःस्वर इति ।
निस्वराश्च भवन्ति तैः प्रथमैकत्व बहुत्वयोः
साम्यम् । यथा - द्वार् रज् भास् केरुह, क्षितिरुह ईदृश् कीदृश् । काव्यं यथा-
ये शब्दाः सस्वरा
S
लोकालोकलसद्विचारविदुरो विस्पष्टनिःश्रेयस-
द्धारः सारगुणालय स्त्रिभुवनस्तुत्यापिङ्केरुहः ।
शश्वद्विश्वजनीनधर्मविभवो विस्तीर्णकल्याणभा
आद्योऽन्येऽपि मुदं जनस्य ददतां श्रीतीर्थराजः सदा ॥ ५ ॥
नान्तानां शब्दानामनाम विशेषणतया प्रथमाबहुत्वैकत्वयोः साम्यं
-
यथा-
यथा - विलसझान: कायस्थामान इति । यथा - सान्तानामप्यर्थे मिलति ।
तथा बाश्रितसरसः सुकविप्रबन्ध इव ग्रीष्मपान्थाः । तृप्रत्ययान्ता इति ।
शब्दानामग्रे
तृच्तॄन्प्रत्ययान्तानां
प्रथमैकत्व बहुत्वयोः साम्यं
सुसम्पन्नयोद्धारः सैन्यनिवेशा इव देशाधिपतिः । सम्पन्नयोद्धारः सर्वदातारो
बहुधातारः सज्जपातार: मृगयातारः । इत्यादि । धातुचतुर्थ्येकवचनमिति ।
धातोरणे चतुर्थीह्यस्तनो विभक्तेरेकवचनम् । तदने नकारादयो मकारादयो वा,
लकारादयो वा शब्दाः प्रयुज्यन्ते । एकत्व बहुत्वयोः क्रिया भवन्ति । यथा-
अभवन्नितान्तम् । अराजन् महान् व्यचरल्लीलया ।
1
काव्यकल्पलतावृत्तिः
बहुधनदानाः । असमानाः । शोभितानाः । सम्पन्नयानाः । कलितस्वानाः ।
अधिकवचाः । कलशमनाः । बहुदमनाः । सम्पन्नमनाः । सम्पन्नयमनाः । सदया: ।
सदन्भाः । स्मेरदुच्चैरम्भाः । चरदुच्चैरजा: । बहुस्वर्णाः । प्रगुणितवेधा इत्यादि
शब्दा अन्येऽप्यूह्याः ।
अथ नान्ताः । बिलसझा नागवर्ग इव पुण्यपुरुषाः । अनुल्लङ्घितसीमा
जलधिरिव `सत्पुरुषाः । परमेतेषां नान्तानामग्र विसर्गलोपार्थं घोषवन्तः स्वराश्च
प्रयोज्याः । एषां सान्तनान्तानामग्रे ये वकारादिकाः शब्दा स्त एव वकारं विना
स्वरादिकाश्च विशिष्टा: अशिष्टाः वर्णं अर्ण वेला वार्ता अशिष्ट आर्ताप्रभृतयो
अर्थे मिलन्ति, ते शब्दाः प्रयोज्याः । पुलिङ्गे एकत्व बहुत्वेषु साम्यं यथा-परमहा-
विशिष्टेन राघवा इव सप्तर्षिगणः ।
अथ वादिकाः शब्दाः । वनमाली विनायक: वनगाहि वर्द्धमान वक वारण
वार वक्रमोदित वासना वीरण विचकिल विलाभोग वर्य वधस्थान वंश वर्जन
वालि वीजन वरुण वदन वाम बालानोदित वञ्चन बन्ध वार्य बाल वाल विरूप
विभा भोग वध वन वृषभ वात वरोचित वस्त्र वह्नि वर बल वासर वरण वाटी
वाह वाद्य वक्षः वेधः बन्धनाश वलिवेष इत्यादि । सस्वर निःस्वर इति ।
निस्वराश्च भवन्ति तैः प्रथमैकत्व बहुत्वयोः
साम्यम् । यथा - द्वार् रज् भास् केरुह, क्षितिरुह ईदृश् कीदृश् । काव्यं यथा-
ये शब्दाः सस्वरा
S
लोकालोकलसद्विचारविदुरो विस्पष्टनिःश्रेयस-
द्धारः सारगुणालय स्त्रिभुवनस्तुत्यापिङ्केरुहः ।
शश्वद्विश्वजनीनधर्मविभवो विस्तीर्णकल्याणभा
आद्योऽन्येऽपि मुदं जनस्य ददतां श्रीतीर्थराजः सदा ॥ ५ ॥
नान्तानां शब्दानामनाम विशेषणतया प्रथमाबहुत्वैकत्वयोः साम्यं
-
यथा-
यथा - विलसझान: कायस्थामान इति । यथा - सान्तानामप्यर्थे मिलति ।
तथा बाश्रितसरसः सुकविप्रबन्ध इव ग्रीष्मपान्थाः । तृप्रत्ययान्ता इति ।
शब्दानामग्रे
तृच्तॄन्प्रत्ययान्तानां
प्रथमैकत्व बहुत्वयोः साम्यं
सुसम्पन्नयोद्धारः सैन्यनिवेशा इव देशाधिपतिः । सम्पन्नयोद्धारः सर्वदातारो
बहुधातारः सज्जपातार: मृगयातारः । इत्यादि । धातुचतुर्थ्येकवचनमिति ।
धातोरणे चतुर्थीह्यस्तनो विभक्तेरेकवचनम् । तदने नकारादयो मकारादयो वा,
लकारादयो वा शब्दाः प्रयुज्यन्ते । एकत्व बहुत्वयोः क्रिया भवन्ति । यथा-
अभवन्नितान्तम् । अराजन् महान् व्यचरल्लीलया ।
1