2023-03-12 05:00:17 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
शाङ्करवेदान्तकोशः
(वाचस्पत्यम्) । नान्तरीयविधयान्यसिद्धिश्च यथा विप्रवधप्रायश्चित्तेन तद् नान्तरीयक-
विधया अवगूरणदण्डनिपातनप्रायश्चितसिद्धिः । नान्तरीयकत्वं च तत्सत्तासमनियत-
सत्ताकत्वम् । (ख) अन्यार्थप्रवृत्तस्य नान्तरीयकफलजनकत्वमित्यपि केचित् ।
४५
-
-
अनुसन्धानम् – अनु पश्चात् – अर्थाद् वाक्यश्रवणानन्तरमर्थस्य सम्यक् प्रकारेण
धारणं संग्रहणम् । एतच्चानुसन्धानं वेदान्तवाक्यानां श्रवणरूपं तथा मननरूपं च ।
यथा - इत्थं वाक्यैस्तदर्थानुसन्धानं श्रवणं भवेत् । युक्त्या सम्भावितत्वानुसन्धानं मनतं
तु तत् (प० द० १ ।५३) । अत्र श्रीरामकृष्णः - वाक्यैस्तत्त्वमस्यादिवाक्यैरर्थानुसन्धानं
तेषां वाक्यानामर्थस्य जीवब्रह्मणोरेकत्वलक्षणस्यानुसन्धानं श्रवणं भवेत् । युक्त्या
शब्दस्पशार्दयो वेद्या इत्यादिना परापरात्मनोरेवं युक्त्या सम्भावितैकता इत्यन्तेन ग्रन्थ-
संदर्भेणोक्तप्रकारेण सम्भावितत्वानुसन्धानं श्रुतस्यार्थस्योपपाद्यमानत्वज्ञानं यदस्ति तत्तु
मननमित्युच्यते । इत्यद्वैतवेदान्तिनः । २. उपनयः = यो यो धूमवान् स स वह्निमान्
यथा महानसम् इत्युदाहरणज्ञानानन्तरं तथा चायं पर्वत इत्युपनयः इति नैयायिकाः ।
३. अन्वेषणं गवेषणा शोधकार्यमित्याधुनिकाः ।
अनुस्मृतिः
1
स्वाकारस्य बाह्यतया अध्यवसानम् । यथा - अनुभवम्
उपलब्धिम् अनूत्पद्यमानं स्मरणमेवानुस्मृतिः (ब्र० सू० २।२।२५ शा० भा०) ।
यथा च - अयमर्थः विकल्पप्रत्ययोऽयं विकल्पश्च स्वाकारं बाह्यतयाध्यवस्यति, न
तु तत्त्वतः पूर्वापरौ क्षणौ तयोः सादृश्यं वा गृह्णाति (तत्रैव भाम० वैनाशिक-
मतखण्डने)।
-
अनृतम् - १. अज्ञानम् । यथा- छान्दोग्ये अष्टमाध्याये - तद् यथापि हिरण्यं
निधिनिहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि संचरन्तो न विन्देयुरेवेमाः सर्वाः प्रजा अहरहर्गच्छन्त्य
एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्त्यनृतेन प्रत्यूढ़ा इति श्रुतिर्ब्रह्मज्ञानप्रतिबन्धकत्वेनानृतं ब्रुवाणा
तादृगज्ञाने प्रमाणम् । न च ऋतशब्दस्य ऋतं पिबन्तावित्यत्र सत्कर्मणि प्रयोगदर्शनात्
ऋतं सत्यं तथा धर्म इति स्मृतेश्च ऋतशब्दस्य सत्कर्मपरत्वमिति वाच्यम् ।..... अनृत-
नीहारादिशब्दानां दुष्कर्मपरत्वे श्रुत्यन्तरोक्तजीवेशभेदकत्वोपादानत्वादिविरोधाच्च ।
तस्मादनृतेन प्रत्यूढ़ा नीहारेण प्रावृताः तम आसीत् माया तु प्रकृतिं विद्यात् अजामेकां
लोहितशुक्लकृष्णाम् अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिरित्याद्याः
श्रुतयो वर्णिता अज्ञाने प्रमाणमिति स्थितम् (अ० सि० अ० १ प० श्रुत्लु०) ।
इत्यद्वैतवेदान्तिनः। द्वैतिनस्तु- मायानृताविद्यादिशब्दानां सत्यप्रकृत्यादिपरत्वमेव
युक्तम् । न तु भावरूपाज्ञानपरम् (न्यायामृते) ।
(वाचस्पत्यम्) । नान्तरीयविधयान्यसिद्धिश्च यथा विप्रवधप्रायश्चित्तेन तद् नान्तरीयक-
विधया अवगूरणदण्डनिपातनप्रायश्चितसिद्धिः । नान्तरीयकत्वं च तत्सत्तासमनियत-
सत्ताकत्वम् । (ख) अन्यार्थप्रवृत्तस्य नान्तरीयकफलजनकत्वमित्यपि केचित् ।
४५
-
-
अनुसन्धानम् – अनु पश्चात् – अर्थाद् वाक्यश्रवणानन्तरमर्थस्य सम्यक् प्रकारेण
धारणं संग्रहणम् । एतच्चानुसन्धानं वेदान्तवाक्यानां श्रवणरूपं तथा मननरूपं च ।
यथा - इत्थं वाक्यैस्तदर्थानुसन्धानं श्रवणं भवेत् । युक्त्या सम्भावितत्वानुसन्धानं मनतं
तु तत् (प० द० १ ।५३) । अत्र श्रीरामकृष्णः - वाक्यैस्तत्त्वमस्यादिवाक्यैरर्थानुसन्धानं
तेषां वाक्यानामर्थस्य जीवब्रह्मणोरेकत्वलक्षणस्यानुसन्धानं श्रवणं भवेत् । युक्त्या
शब्दस्पशार्दयो वेद्या इत्यादिना परापरात्मनोरेवं युक्त्या सम्भावितैकता इत्यन्तेन ग्रन्थ-
संदर्भेणोक्तप्रकारेण सम्भावितत्वानुसन्धानं श्रुतस्यार्थस्योपपाद्यमानत्वज्ञानं यदस्ति तत्तु
मननमित्युच्यते । इत्यद्वैतवेदान्तिनः । २. उपनयः = यो यो धूमवान् स स वह्निमान्
यथा महानसम् इत्युदाहरणज्ञानानन्तरं तथा चायं पर्वत इत्युपनयः इति नैयायिकाः ।
३. अन्वेषणं गवेषणा शोधकार्यमित्याधुनिकाः ।
अनुस्मृतिः
1
स्वाकारस्य बाह्यतया अध्यवसानम् । यथा - अनुभवम्
उपलब्धिम् अनूत्पद्यमानं स्मरणमेवानुस्मृतिः (ब्र० सू० २।२।२५ शा० भा०) ।
यथा च - अयमर्थः विकल्पप्रत्ययोऽयं विकल्पश्च स्वाकारं बाह्यतयाध्यवस्यति, न
तु तत्त्वतः पूर्वापरौ क्षणौ तयोः सादृश्यं वा गृह्णाति (तत्रैव भाम० वैनाशिक-
मतखण्डने)।
-
अनृतम् - १. अज्ञानम् । यथा- छान्दोग्ये अष्टमाध्याये - तद् यथापि हिरण्यं
निधिनिहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि संचरन्तो न विन्देयुरेवेमाः सर्वाः प्रजा अहरहर्गच्छन्त्य
एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्त्यनृतेन प्रत्यूढ़ा इति श्रुतिर्ब्रह्मज्ञानप्रतिबन्धकत्वेनानृतं ब्रुवाणा
तादृगज्ञाने प्रमाणम् । न च ऋतशब्दस्य ऋतं पिबन्तावित्यत्र सत्कर्मणि प्रयोगदर्शनात्
ऋतं सत्यं तथा धर्म इति स्मृतेश्च ऋतशब्दस्य सत्कर्मपरत्वमिति वाच्यम् ।..... अनृत-
नीहारादिशब्दानां दुष्कर्मपरत्वे श्रुत्यन्तरोक्तजीवेशभेदकत्वोपादानत्वादिविरोधाच्च ।
तस्मादनृतेन प्रत्यूढ़ा नीहारेण प्रावृताः तम आसीत् माया तु प्रकृतिं विद्यात् अजामेकां
लोहितशुक्लकृष्णाम् अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिरित्याद्याः
श्रुतयो वर्णिता अज्ञाने प्रमाणमिति स्थितम् (अ० सि० अ० १ प० श्रुत्लु०) ।
इत्यद्वैतवेदान्तिनः। द्वैतिनस्तु- मायानृताविद्यादिशब्दानां सत्यप्रकृत्यादिपरत्वमेव
युक्तम् । न तु भावरूपाज्ञानपरम् (न्यायामृते) ।