2023-03-12 05:00:06 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
शाङ्करवेदान्तकोशः
प्रोतश्चेति" इत्युपसंहृतं श्रुत्या सर्वोपाधिशून्यं सर्वत्र प्रशास्तृ अव्याकृताकाशान्तस्य
कृत्स्नस्य प्रपञ्चस्य धारयितृ अस्मिंश्च शरीरेन्द्रियसंघाते विज्ञातृ निरुपाधिकं चैतन्यं
तदिह ब्रह्मेति विवक्षितम् (गीता ८।३ म० सू० ) । यथा च "त्वमक्षरं न क्षरतीति
परमं ब्रह्म वेदितव्यं ज्ञातव्यं मुमुक्षुभिः (गीता० ११/१८ शा० भा०) । परममक्षर-
मस्थूलादिलक्षणम् । अक्षरं ब्रह्म परमम् इत्यत्र प्रागुक्तं निष्कलं ब्रह्म तदेव त्वमसि
(गीता ११/१८ नी० क०) । त्वमेवाक्षरं परमं ब्रह्म (गीता ११/८ श्रीधरी) ।
२. मोक्षः, ३. लक्ष्मीपतिरिति मध्वादिवैष्णवाः । ४. भगवद्धामविशेष इति वैष्णवाः ।
५. शब्दब्रह्म इति वैयाकरणाः । यथा - अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम् ।
वितर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः (वा० प० १।१ ) । ६. वर्णः अकारदिः
वैयाकरणकाव्यज्ञप्रभृतयः । यथा- यदक्षरसमाम्नायमधिगम्य महेश्वरात् । कृत्स्नं
व्याकरणं प्रोक्तं तस्मै पाणिनये नमः ।
८
-
अखण्डम् – खण्डरहितम्, एकम्, अद्वितीयम्, भेदरहितम्, अपर्यायानेकशब्द –
प्रकाशितम् । यथा- अविशिष्टमपर्यायानेकशब्दप्रकाशितम् । एकं वेदान्तनिष्णाता
अखण्डं प्रतिपेदिरे (ब्र० सू० १ । १ ।२ वे० क० त० ) । यथा च - एवमपर्यायानेक-
शब्दप्रकाशितमविशिष्टमित्यखण्डलक्षणोक्त्या………..। (तत्रैव कल्पतरुपरिमले) । एवं च
अखण्डं ब्रह्म ।
-
अखण्डार्थः - तत्त्वमसि इत्यादिवाक्योत्थो बोधोऽखण्डार्थः स च ब्रह्म । इदं
च ज्ञानं निर्विकल्पकम् । अत्रोच्यते सोऽयं देवदत्त इत्यादौ यथा विशिष्टवैशिष्ट्या-
वगाहि ज्ञानं सविकल्पकं तथैव तत्त्वमसि सत्यं ज्ञानमित्यावपि । अतः कथं तत्त्वमसि
इत्यादौ निर्विकल्पकम् अखण्डार्थश्च । अतः कथ्यते - संसर्गागोचरापर्यायानेकशब्दप्रति-
पादितोऽर्थः अखण्डार्थः । यथा - एवमपर्यायानेकशब्दप्रकाशितमविशिष्टम-
समभिव्याहृतपदार्थान्तरार्थसंसर्गागोचरप्रमितिजनकं
वाक्यमखण्डार्थमित्यखण्डार्थलक्षणं सूचितं भवतीति द्रष्टव्यम् (ब्र० सू० १ । १ । २
वे० क० त० प०) । यथा च यत्र पदार्थः प्रमितः । तत्र स एवेतरपदार्थविशिष्टः
खण्डमित्यखण्डलक्षणोक्त्या
• प्रतिपाद्यः । यस्त्वज्ञातः सन् नान्यैः शक्यो विशिष्टुमिति स एव वाक्येन प्रमेयः । प्रमिते
चैतस्मिन् वाक्यस्य समाप्तेर्न विशिष्टपरत्वम् । यथा - प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्र इति
प्रकर्षप्रकाशद्वारा चन्द्रलक्षणात् न तद्वैशिष्ट्यं मानान्तरादेव तत्सिद्धेः । उपायस्तु
वैशिष्ट्यम् अखण्डचन्द्रसिद्धौ । तच्चाविरोधात् चन्द्रेऽनुज्ञायते । सत्यादिवाक्ये
-
प्रोतश्चेति" इत्युपसंहृतं श्रुत्या सर्वोपाधिशून्यं सर्वत्र प्रशास्तृ अव्याकृताकाशान्तस्य
कृत्स्नस्य प्रपञ्चस्य धारयितृ अस्मिंश्च शरीरेन्द्रियसंघाते विज्ञातृ निरुपाधिकं चैतन्यं
तदिह ब्रह्मेति विवक्षितम् (गीता ८।३ म० सू० ) । यथा च "त्वमक्षरं न क्षरतीति
परमं ब्रह्म वेदितव्यं ज्ञातव्यं मुमुक्षुभिः (गीता० ११/१८ शा० भा०) । परममक्षर-
मस्थूलादिलक्षणम् । अक्षरं ब्रह्म परमम् इत्यत्र प्रागुक्तं निष्कलं ब्रह्म तदेव त्वमसि
(गीता ११/१८ नी० क०) । त्वमेवाक्षरं परमं ब्रह्म (गीता ११/८ श्रीधरी) ।
२. मोक्षः, ३. लक्ष्मीपतिरिति मध्वादिवैष्णवाः । ४. भगवद्धामविशेष इति वैष्णवाः ।
५. शब्दब्रह्म इति वैयाकरणाः । यथा - अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम् ।
वितर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः (वा० प० १।१ ) । ६. वर्णः अकारदिः
वैयाकरणकाव्यज्ञप्रभृतयः । यथा- यदक्षरसमाम्नायमधिगम्य महेश्वरात् । कृत्स्नं
व्याकरणं प्रोक्तं तस्मै पाणिनये नमः ।
८
-
अखण्डम् – खण्डरहितम्, एकम्, अद्वितीयम्, भेदरहितम्, अपर्यायानेकशब्द –
प्रकाशितम् । यथा- अविशिष्टमपर्यायानेकशब्दप्रकाशितम् । एकं वेदान्तनिष्णाता
अखण्डं प्रतिपेदिरे (ब्र० सू० १ । १ ।२ वे० क० त० ) । यथा च - एवमपर्यायानेक-
शब्दप्रकाशितमविशिष्टमित्यखण्डलक्षणोक्त्या………..। (तत्रैव कल्पतरुपरिमले) । एवं च
अखण्डं ब्रह्म ।
-
अखण्डार्थः - तत्त्वमसि इत्यादिवाक्योत्थो बोधोऽखण्डार्थः स च ब्रह्म । इदं
च ज्ञानं निर्विकल्पकम् । अत्रोच्यते सोऽयं देवदत्त इत्यादौ यथा विशिष्टवैशिष्ट्या-
वगाहि ज्ञानं सविकल्पकं तथैव तत्त्वमसि सत्यं ज्ञानमित्यावपि । अतः कथं तत्त्वमसि
इत्यादौ निर्विकल्पकम् अखण्डार्थश्च । अतः कथ्यते - संसर्गागोचरापर्यायानेकशब्दप्रति-
पादितोऽर्थः अखण्डार्थः । यथा - एवमपर्यायानेकशब्दप्रकाशितमविशिष्टम-
समभिव्याहृतपदार्थान्तरार्थसंसर्गागोचरप्रमितिजनकं
वाक्यमखण्डार्थमित्यखण्डार्थलक्षणं सूचितं भवतीति द्रष्टव्यम् (ब्र० सू० १ । १ । २
वे० क० त० प०) । यथा च यत्र पदार्थः प्रमितः । तत्र स एवेतरपदार्थविशिष्टः
खण्डमित्यखण्डलक्षणोक्त्या
• प्रतिपाद्यः । यस्त्वज्ञातः सन् नान्यैः शक्यो विशिष्टुमिति स एव वाक्येन प्रमेयः । प्रमिते
चैतस्मिन् वाक्यस्य समाप्तेर्न विशिष्टपरत्वम् । यथा - प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्र इति
प्रकर्षप्रकाशद्वारा चन्द्रलक्षणात् न तद्वैशिष्ट्यं मानान्तरादेव तत्सिद्धेः । उपायस्तु
वैशिष्ट्यम् अखण्डचन्द्रसिद्धौ । तच्चाविरोधात् चन्द्रेऽनुज्ञायते । सत्यादिवाक्ये
-