2023-03-12 05:02:14 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
शावेदान्तकोशः
हर्षः - स्वेष्टार्थलाभे उत्साहः । यथा- हर्षामर्षभयोद्वेगैः हर्षश्चामर्षश्च भयं
चोद्वेगश्च तैर्हर्षामर्षभयोवेगैर्मुक्तः । हर्षः प्रियलाभेऽन्तःकरणस्योल्लासो
रोमाञ्चनाश्रुपातादि।लेङ्गः (गी० १२/१५ शा० भा० ) । यथा च - किं च हर्षः स्वस्य
प्रियलाभे रोमाञ्चनाश्रुपातादिहेतुरानन्दाभिव्यञ्जकश्चित्तवृत्तिविशेषः (तत्रैव म०
सू०) । यथा च - 'प्रियलाभेऽन्तःकरणस्योत्कर्षो रोमाञ्चनाश्रुपातादिलिङ्गो हर्षः' (तत्रैव
भाष्यो०) । यथा च - तत्र हर्षः स्वेष्टार्थलाभे उत्साहः (तत्रैव श्रीधरी) । यथा च
अत एव हर्ष इष्टलाभे सति मनस उत्फुल्लता (तत्रैव नी० क० ) ।
-
५०२
-
हंसः - सूर्यः । यथा - हन्ति गच्छतीति हंसः (का० उ० ५।२ शा० भा०) ।
यथा च – असौ वादित्यो हंसः शुचिषत् इति ब्राह्मणेनादित्यो मन्त्रार्थतया व्याख्यातः
(तत्रैव आ० गि०) । हंसः पक्षिविशेषे, संन्यासिभेदे च ।
4
-
-
.
हार्दविया - हृदयविद्या, दहरविद्या । उपनित्सु प्राणविद्याभूमविद्याप्रभृतय
अनेका विद्याः सन्ति । यत्र ब्रह्मविचारो वर्तते तास्वन्यतमेयम् । यथा - अस्ति हार्द-
विद्या – अथ यदिदमस्मिन् ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म - छा० उ० ८1१19 -
इत्युपक्रम्य विहिता । तत्प्रक्रियायाम्- 'अथ या एता हृदयस्य नाड्यः' - छा० उ०
८।६।१ – । इत्युपक्रम्य ..... 'तस्माच्छताधिकया नाड्या निष्कामन् रश्म्यनुसारी
निष्क्राति' (ब्र० सू० ४।२।१८ शा० भा०) । यथा च - 'शतं चैका च हृदयस्य
नाड्यस्तासां मूर्धानमभिनिःसृतैका तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति विष्वङ्ख्या उत्क्रमणे
भवन्ति' (छा० उ० ८।६।६) ।
…..
हिरण्यमयम् - सुवर्णवज्ज्योतिर्मयम् (ब्रह्म) यथा- 'हिरण्मयमिव हिरण्यम
ज्योतिर्मयमित्येतत्' (ई० उ० १५ शा० भा०)।
-
हिरण्यगर्भः –१ . जीवसमष्ट्यभिमानी । २. सूत्रात्मा । ३. प्राणाश्च । यथा -
एतत्समष्ट्युपहितं चैतन्यं सूत्रात्मा हिरण्यगर्भः प्राणश्चेत्युच्यते सर्वत्रानुस्यूतत्वाज्ज्ञाने-
च्छक्रियाशक्तिमदुपहितत्वाच्च (वे० सा०) । यथा च - समष्टिसूक्ष्मशरीराभिमानी
हिरण्यगर्भः (ब्र० सू० ४ । ३ । ३ शा० भा०) । यथा च - एकत्वं नानात्वं च हिरण्य-
गर्भस्य तथा सर्वजीवानाम् । तत्त्वमसि (छा० उ० ६/८/१६) इति श्रुतेः । हिरण्यगर्भस्तु
उपाधिशुद्ध्यतिशयापेक्षय़ा प्रायशः पर एवेति श्रुतिस्मृतिवादाः प्रवृत्ताः । जीवानां तु
हर्षः - स्वेष्टार्थलाभे उत्साहः । यथा- हर्षामर्षभयोद्वेगैः हर्षश्चामर्षश्च भयं
चोद्वेगश्च तैर्हर्षामर्षभयोवेगैर्मुक्तः । हर्षः प्रियलाभेऽन्तःकरणस्योल्लासो
रोमाञ्चनाश्रुपातादि।लेङ्गः (गी० १२/१५ शा० भा० ) । यथा च - किं च हर्षः स्वस्य
प्रियलाभे रोमाञ्चनाश्रुपातादिहेतुरानन्दाभिव्यञ्जकश्चित्तवृत्तिविशेषः (तत्रैव म०
सू०) । यथा च - 'प्रियलाभेऽन्तःकरणस्योत्कर्षो रोमाञ्चनाश्रुपातादिलिङ्गो हर्षः' (तत्रैव
भाष्यो०) । यथा च - तत्र हर्षः स्वेष्टार्थलाभे उत्साहः (तत्रैव श्रीधरी) । यथा च
अत एव हर्ष इष्टलाभे सति मनस उत्फुल्लता (तत्रैव नी० क० ) ।
-
५०२
-
हंसः - सूर्यः । यथा - हन्ति गच्छतीति हंसः (का० उ० ५।२ शा० भा०) ।
यथा च – असौ वादित्यो हंसः शुचिषत् इति ब्राह्मणेनादित्यो मन्त्रार्थतया व्याख्यातः
(तत्रैव आ० गि०) । हंसः पक्षिविशेषे, संन्यासिभेदे च ।
4
-
-
.
हार्दविया - हृदयविद्या, दहरविद्या । उपनित्सु प्राणविद्याभूमविद्याप्रभृतय
अनेका विद्याः सन्ति । यत्र ब्रह्मविचारो वर्तते तास्वन्यतमेयम् । यथा - अस्ति हार्द-
विद्या – अथ यदिदमस्मिन् ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म - छा० उ० ८1१19 -
इत्युपक्रम्य विहिता । तत्प्रक्रियायाम्- 'अथ या एता हृदयस्य नाड्यः' - छा० उ०
८।६।१ – । इत्युपक्रम्य ..... 'तस्माच्छताधिकया नाड्या निष्कामन् रश्म्यनुसारी
निष्क्राति' (ब्र० सू० ४।२।१८ शा० भा०) । यथा च - 'शतं चैका च हृदयस्य
नाड्यस्तासां मूर्धानमभिनिःसृतैका तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति विष्वङ्ख्या उत्क्रमणे
भवन्ति' (छा० उ० ८।६।६) ।
…..
हिरण्यमयम् - सुवर्णवज्ज्योतिर्मयम् (ब्रह्म) यथा- 'हिरण्मयमिव हिरण्यम
ज्योतिर्मयमित्येतत्' (ई० उ० १५ शा० भा०)।
-
हिरण्यगर्भः –१ . जीवसमष्ट्यभिमानी । २. सूत्रात्मा । ३. प्राणाश्च । यथा -
एतत्समष्ट्युपहितं चैतन्यं सूत्रात्मा हिरण्यगर्भः प्राणश्चेत्युच्यते सर्वत्रानुस्यूतत्वाज्ज्ञाने-
च्छक्रियाशक्तिमदुपहितत्वाच्च (वे० सा०) । यथा च - समष्टिसूक्ष्मशरीराभिमानी
हिरण्यगर्भः (ब्र० सू० ४ । ३ । ३ शा० भा०) । यथा च - एकत्वं नानात्वं च हिरण्य-
गर्भस्य तथा सर्वजीवानाम् । तत्त्वमसि (छा० उ० ६/८/१६) इति श्रुतेः । हिरण्यगर्भस्तु
उपाधिशुद्ध्यतिशयापेक्षय़ा प्रायशः पर एवेति श्रुतिस्मृतिवादाः प्रवृत्ताः । जीवानां तु