2023-03-26 06:33:25 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
४९१
-
कामादेरपि मनोधर्मत्वम् (वे० प० १ प०) । इत्यद्वैतवेदान्तिनः । २. बुद्धिः यथा-
संस्कारमात्रजन्यं ज्ञानम् (त० सं० ) । प्रत्यक्षबुद्धिनिरोधे तदनुसन्धानविषयः स्मृतिः
(न्या० बा०) । इति वार्तिके उक्तम् । यथा मातुः स्मरति इत्यादौ स्मृधात्वर्थः ।
संस्कारमात्रजन्यमित्यस्य चक्षुराद्यजन्यत्वे सति संस्कारजन्यमित्यर्थः । मात्रपदोपादानेन
प्रत्यभिज्ञायां नातिव्याप्तिः । प्रत्यभिज्ञायाश्चक्षुर्जन्यत्वात् (नील० १ पृ० १४) ।
इति । अत्र प्राञ्चो नैयायिकाः स्मृतिलक्षणे न मात्रपदमावश्यकम् । न च सोऽयं
देवदत्तः इति प्रत्यभिज्ञायामतिव्याप्तिः इति वाच्यम् । तत्र संस्कारजनिता स्मृतिरेव
हेतुः । न तु संस्कारोऽपि इत्यतिव्याप्तिविरहात् इत्याहुः (त० कौ० १ पृ० ६) ।
मध्वाचार्यानुयायिनस्तु स्मृतिः मनोजन्या न तु संस्कार- जन्या । संस्कारस्तु मनसस्तदर्थ-
सन्निकर्षरूप एव । यथा योगीन्द्रियाणां योगजो धर्म इत्याहुः (प्र० प० पृ० ९ ) ।
स्मृतिश्च वैशेषिकनये बुद्ध्यन्तर्गतविद्याप्रभेदः (प्रशस्त० पृ० २५) ।
लिङ्गदर्शनेच्छानुस्मरणाद्यपेक्षादात्ममनसोः संयोगविशेषात् पट्वाभ्यासादरप्रत्ययजनिताच्च
संस्कारात् दृष्टश्रुतानुभूतेष्वर्थेषु विशेषानुस्मरणेच्छाद्वेषहेतुः तदतीतविषया स्मृतिः
(प्रशस्त० २ पृ० ३२) इति । अत्र पाठान्तरं विशेषानुव्यवसायेच्छानु-स्मरणद्वेषहेतुः
(प्रशस्त० २ पृ० ४९-५०) इति । अत्र सूत्रम्- आत्ममनसोः संयोग-विशेषात्
(प्रणिधानादिसन्निधानादसमवायिकारणात्) । संस्काराच्च स्मृतिः (वै०९।२६) ।
इति । अत्र स्मृतौ संयोगविशेषो समवायिकारणम् । संस्कारो निमित्त कारणम् । आत्मा
समवायिकारणमिति विज्ञेयम् (वै० उ० ९ । १ ।६) (न्या० को०) ।
-
स्वतःप्रामाण्यम्
अत्र प्रमाणशब्दः प्रमापरः, तेन प्रमाणानां प्रमाणां प्रामाण्यं
प्रमात्वमित्यर्थः । प्रमीयते यत् तदिति भावार्थे ल्युट् । तेन प्रमाणं प्रमा इत्यर्थः । प्रमा
च यथार्थानुभवः । स च तद्वति तत्प्रकारकज्ञानरूपः । अत्रेदं प्रमात्वं यथार्थानुभवत्वं
स्वत उत्पद्यते ज्ञायते च अथवा परत उत्पद्यते ज्ञायते च । एवमेव अप्रमात्वमपि
स्वत उत्पद्यते ज्ञायते च अथवा परत उत्पद्यते ज्ञायते च । इदमेव कथ्यते स्वतः
प्रामाण्यं परतो वा प्रमाण्यम्, स्वतः अप्रामाण्यं परतो वा अप्रामाण्यम् । अत्र दार्शनिकानां
मतभेदोऽस्ति । सांख्ययोगविदः प्रमाणत्वम् अप्रमाणत्वं चोभयं स्वत उत्पद्यते ज्ञायते
चेति मन्यन्ते । नैयायिकवैशेषिकाः प्रामाण्यं परतः अप्रामाण्यं च स्वतः । अद्वैतवेदान्तिनः
पूर्वमीमांसकाश्च प्रामाण्यं स्वत उत्पद्यते ज्ञायते च तथा अप्रामाण्यं परत उत्पद्यते