2023-03-26 09:27:15 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
(न्या० को०) ।
-
-
सिद्धार्थवाक्यप्रमाणम्
सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेत्यादिवाक्यानां ब्रह्मरूपसिद्धार्था-
वबोधकत्वं भवति । यथा- तदेवं विधिवाक्यानामपि सिद्धार्थबोधकत्वाद् विधि-
संस्पर्शविधुराणां सत्यज्ञानादिवाक्यानामखण्डैकरसब्रह्मलक्षणसिद्धार्थावबोधकत्वं सुतरां
सिद्ध्यतीति सिद्धम् (त० प्र० १ प० सि० बो०)।
सिद्धिः
१ . निश्चयः । स च साध्यवत्तानिश्चयः (दी० घि०२) (ग० सप्र०) ।
पक्षतावच्छेदकविशिष्टे साध्यतावच्छेदकविशिष्टसाध्यवैशिष्ट्यावगाहिनिश्चयः इत्यर्थः
(नील० २) । यथा पर्वते धूमेन बहिसाधने पर्वतो बह्निमान् इति निश्चयः । इयं
सिद्धिर्द्विविधाः पक्षतावच्छेदकसमानाधिकरण्यमात्रावगाहिनी पक्षतावच्छेदक-
व्यापकत्वावगाहिनी चेति । इयं सिद्धिरसत्यामनुमित्सायां कामिनीजिज्ञासाकार्यमात्रस्येव
अनुमितेः पृथक् प्रतिबन्धिका भवति । अनुमित्साः सिषाधयिषा । अत्रानुभवमनुरूध्य-
प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावः कल्प्यतो पक्षतावच्छेदकावच्छेदेनानुमितिं प्रति पक्षतावच्छेद-
कावच्छेदेनैव सिद्धिर्विरोधिनी, न तु पक्षतावच्छेदकसामानाधिकरण्येनापि सिद्धि-
विरोधिनी । पक्षतावच्छेदकसामानाधिकरण्यमात्रेणानुमितिं प्रति तूभयविधापि
सिद्धिर्विरोधिनी (मु० २ पक्ष०) (दीधि० २) इति । २. व्याप्तस्य पक्षधर्मताप्रतीतिः
सिद्धिरुच्यते । यथा – असिद्धो हेत्वाभासः इत्यादौ सिद्धिशब्दस्यार्थः (ता० र० श्लो०
८४) । ३. सांख्यास्तु आध्यात्मिकादिदुःखत्रयविघातास्त्रयो मुख्यसिद्धय इत्याहुः । अत्र
सूत्रम् – ऊहादिभिः सिद्धि: (सांख्य सू० ३।४४) इति । तदर्थश्च ऊहादिभेदैः
सिद्धिरष्टधा भवतीति । इदं सूत्रं कारिकयापि व्याख्यातम् । यथा- ऊहः शब्दोऽध्ययनं
दुःखविघातास्त्रयः सुहृप्राप्तिः । दानं च सिद्धयोऽष्टौ सिद्धेः पूर्वोङ्कुशस्त्रिविधः ॥
(सांख्य० भा० ३।४४) इति (न्या० को०) ।
सिन्धुः
उदकम् । यथा - "सिन्धुशब्देनोदकमभिधीयते, स्यन्दनात् सिन्धु-
रुदकम् । तद् विकारस्तत्र भवो वा सैन्धवः बृ० उ० २।४।१२ शा० भा०) ।
-
सुखम्
आनन्दः । स च निरतिशयः सातिशयश्च । निरतिशयः परमात्म-
व्यञ्जकः । यथा –"नमस्यामस्तद् ब्रह्मापरिमितसुखज्ञानममृतम्" (ब्र०सू०भामतीमङ्गल-
श्लोके) । सातिशयश्च - विषयानुषङ्गजनितान्तःकरणवृत्तिः । यथा- "तथा
सुखमनुकूलं प्रसन्नं सत्त्वात्मकं ज्ञेयत्वात् क्षेत्रमेव" (गी० १३।६ शा० भा०)।
-