2023-03-26 09:55:32 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
परापरयोर्लक्षणं बुद्धिरेव। अनुवृत्तत्वबुद्धिः सामान्यस्य व्यावृत्तत्वबुद्धिर्विशेषस्य
लक्षणम् । अनुवृत्तत्वमधिकदेशवृत्तित्वम् । व्यावृत्तत्वमल्यदेशवृत्तित्वम् (वै० वि०
१/२/३ पृ० ५१-५२) । तथा च भाष्यम्- द्विविधं सामान्यं परमपरं च
स्वविषय- सर्वगतमभेदात्मकमनेकवृत्ति एकद्विबहुष्वात्मस्वरूपानुवृत्तिप्रत्ययकारणम् ।
स्वरूपा-भेदेनाधारेषु प्रबन्धेन वर्तमानमनुवृत्तिबुद्धिकारणमित्यर्थः । कथम् ? प्रतिपिण्डं
सामान्यापेक्षप्रबन्धशेनोत्पत्तावभ्यासप्रत्ययजनितात्संस्कारादतीतज्ञानप्रबन्धप्रत्ययावे-
क्षणाद्यतसमनुगतमस्ति तत्सामान्यमिति । (न्या० को०)
सामान्यलक्षणा
(प्रत्यासत्तिः) (अलौकिकसन्निकर्ष:) । अलौकिकप्रत्यक्ष-
विशेषे कारणं सन्निकर्षविशषः स च । १ . (क) इन्द्रियसम्बद्धविशेष्यकज्ञानप्रकारीभूतं
सामान्यम् । यथा घटत्वधूमत्वादि । अत्रार्थे सामान्यं लक्षणं स्वरूपं यस्य इति व्युत्पत्त्या
सामान्यमेव प्रत्यासत्तिः (दीधि० २ पृ० ८०) (मु० १ पृ० १२७) । अत्रेदं विज्ञेयम् ।
सामान्य ज्ञायमानमेव स्वाश्रयाणां सन्निकर्षः । ज्ञायमानघटत्वसन्निकर्षेण घटाः
इत्याकारकं सकलघटानां प्रत्यक्षं जन्यते (त० कौ०) इति । तथा यत्रेन्द्रियसंयुक्तो
धूमादिः तद्विशेष्यकं धूम इति ज्ञानं जातम् । तत्र ज्ञाने धूमत्वं प्रकारकः । तत्र धूमत्वेन
सन्निकर्षेण धूमाः इत्येवं रूपं सकलधूमविषयकं ज्ञानं जायते (मु० १ पृ० १२७)
(दीधि० २ पृ० ८१) इति । अयं सन्निकर्षश्च अतीतानागतानामिन्द्रियासन्निकृष्टानां
सामान्याश्रयाणां सर्वेषां व्यक्तीनां लौकिकं प्रत्यक्षं जनयतीति बोध्यम् । सामान्य-
लक्षणायाः प्रत्यासत्त्याः सामान्यप्रकारकज्ञानजनकत्वनियमात् (दीधि० २) । मीमांसका
मायावादिवेदान्तिनश्च सामान्यलक्षणं सन्निकर्षं नाङ्गीचक्रुः (म० प्र० ४ पृ०३९ ) ।
तन्न सहन्ते नैयायिकाः । यदि सामान्यलक्षणाप्रत्यासत्तिर्नास्ति तदा अनुकूलतर्कादिकं
विना धूमादौ व्यभिचारसंशयो न स्यात् । प्रसिद्धधूमे बह्निसम्बन्धावगमात् कालान्तरीय-
देशान्तरीयधूमस्य मानाभावेनाज्ञानात् । सामान्येन तु सकलधूमोपस्थितौ धूमान्तरे
विशेषदर्शनेन संशयो युज्यते (चि० २ पृ० १८-१९) । अतः सामान्यलक्षणावश्यकी
इति । (न्या० को०)
-
-
-
साम्परायः - शास्त्रीयः परलोकप्राप्तिसाधनविशेषः । यथा – "सम्परे यत्
इति स
साम्परायः, साम्पराय
शास्त्रीयः परलोकप्राप्तिसाधनविशेषः । यथा – "सम्परे यत्
इति सम्परायः, परलोकस्तप्राप्तिप्रयोजनः साधनविशेषः शास्त्रीयः साम्परायः (क०
उ० १ । २ । ६ शा० भा०) । यथा च - "परे काले देहपतनादूर्ध्वं सम्यगीयते गम्यत
इति सम्परायः । अथवा सम्यक् पर इत्युपलक्षणम् । परापरब्रह्मप्राप्तिकाले