2023-03-26 08:58:03 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
नियतसहोपलम्भश्चार्थो ज्ञानेनेति व्यापकविरुद्धोपलब्धि: ( तत्रैव भाम० ) ।
४५१
-
सम्यक् चारित्र्यम्
जैनदर्शनस्य पारिभाषिकः शब्दः । पुण्यहेतुः । यथा -
"संसरणकर्मोच्छितावुद्यतस्य श्रद्दाधानस्य ज्ञानवतः पापगमनकारणक्रियानिर्वृत्तिः
(सर्व० सं० पृ० ६५ आर्ह०) (न्या० को०) ।
-
सम्यग्ज्ञानम्
(क) यथार्थज्ञानम् । यथा सत्यरजते इदं रजतमिति ज्ञानम् ।
(ख) अविसंवादकं ज्ञानम् । (ग) यतश्चार्थसिद्धिस्तदिति बौद्धा: आहुः (न्या० वि०
टी० पृ० ३-६) । एतन्मते सम्यग्ज्ञानं द्विविधं- प्रत्यक्षं लैङ्गिकं चेति । (घ) येन स्वभावेन
जीवादयः पदार्था व्यवस्थितास्तेन स्वभावेन मोहसंशयहितत्वेनावगमः इत्यार्हता आहुः ।
तन्मते सम्यग्ज्ञानं पञ्चविधं मतिः श्रुतमवधिः मनः पर्यायः केवलं च (सर्व० पृ०
६३ आर्ह०)। (ङ) सत्त्वपुरुषान्यथाख्यातिस्तथा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम् (पा० यो०
सू० ११३) । इति पातञ्जला वदन्ति ।
-
सम्यग्दर्शनम्
जैनदर्शनस्य पारिभाषिकः शब्दः । विपरीताभिनिवेशरहितं
शुद्धतत्त्वदर्शनम् । येन रूपेण जीवाद्यर्थो व्यवस्थितस्तेन रूपेणार्हता, प्रतिपादिते
तत्त्वार्थे विपरीताभिनिवेशरहितत्वाद्यपरपर्यायं श्रद्धानम् (सर्व० सं० पृ० ६२ आई०)
(न्या० को०) ।
सर्गशक्तिः
पुरुषस्य (जीवस्य) कैवल्यार्थं प्रधानस्य सृष्ट्यर्थं प्रवृत्तिः । यथा
च - "न च पुरुषस्य निर्मलस्य निष्कलस्यौत्सुक्यम् । दृक्शक्तिसर्गशक्तिवैयर्थ्य-
भयाच्चेत् प्रवृत्तिस्तर्हि सर्गशक्त्यनुच्छेदवदृक्शक्त्यनुच्छेदात् संसारानुच्छेदादनिर्मोक्ष
प्रसङ्ग एव । तस्मात्प्रधानस्य पुरुषार्था प्रवृत्तिरित्येतदयुक्तम्" (ब्र० सू० २ ।२।६ शा०
भा०) । यथा च - "दृक्शक्ति अनुच्छेदवदिति इदानीं भाष्यपाठो दृश्यते । निबन्धे
तु सर्गशक्त्यनुच्छेदवदिति पाठं दृष्ट्वा व्याचष्टे- सर्गेति (वे० क० त० ) ।
-
सर्वकर्माणि
नित्यं नैमित्तिकं काम्यं प्रतिसिद्धं च कर्म । यथा च - "यस्तु
परमार्थदर्शी सः । सर्वाणि कर्माणि सर्वकर्माणि संन्यस्य परित्यज्य नित्यं नैमित्तिकं
काम्यं प्रतिषिद्धं च सर्वकर्माणि तानि मनसा विवेकबुद्ध्या" (गी० ५/१३ शा० भा० ) ।
यथा च – "नित्यं नैमित्तिकं काम्यं प्रतिषिद्धं चेति 'सर्वाणि कर्माणि मनसा' 'कर्मण्यकर्म
यःपश्येत्' इत्यत्रोक्तेनात्रात्मस्वरूपसम्यग्दर्शनेन संन्यस्य परित्यज्य प्रारब्धकर्मवशादास्ते
तिष्ठत्येव" (तत्रैव म० सू० ) ।