2023-03-26 08:42:41 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
समूहगतः
-
एकैको वृक्ष इति । यथा - "इदमज्ञानं समष्टिव्यष्ट्यभिप्रायेणैकमनेकमिति च
व्यवह्रियते ( वे० सा० ) ।
=
४४५
-
समाधानम्
चित्तस्य एकाग्रता । यथा- चित्तैकाग्रं समाधानम् (वे० प०
८ प०) । यथा च - निगृहीतस्य मनसः श्रवणादौ तदनुगुणविषये च समाधिः समाधानम्
(वे० सा० ) ।
-
समाधिः
१. अन्तःकरणं परमात्मा च । यथा - "समाधीयतेऽस्मिन्पुरुषोप-
भोगाय सर्वमिति समाधिरन्तःकरणं बुद्धिस्तस्मिन् समाधौ न भवतीत्यर्थः
(गी० २।४४ शा० भा० ) । यथा च - "समाधौ समाध्यनुष्ठानकाले" (तत्रैव
नी० क० ) । यथा च - "समाधीयतेऽस्मिन्सर्वमिति व्युत्पत्त्या समाधिरन्त करणं
वा परमात्मा वेति नाप्रुसिद्धार्थकल्पनम् । अहं ब्रह्मेत्यवस्थानं समाधिस्तन्निमित्तं
व्यवसायात्मिका बुद्धिर्नोपपद्यत इति व्याख्याने तु रूढ़िरेवादृता" (तत्रैव म० सू० ) ।
एवमेव गीतायाम् २ । ५३ श्रीधरीव्याख्यायां तथानन्दगिरिव्याख्यायां समाधिः
परमेश्वर इति । २. परमात्मा "सकृज्ज्योतिरात्मचैतन्यस्वरूपेण समाधिः समाधि-
निमित्तप्रज्ञावगम्यत्वात् । समाधीयते अस्मिन्निति वा समाधिः" (मा० उ० गौ० का०
३।३७ शा० भा० ) । यथा च - "अस्मिन्परस्मिन् नात्मनि समाधीयते निक्षिप्यते
जीवस्तदुपाधिश्चेति समाधिः परमात्मा । समाधिनिमित्ततया प्रज्ञया तस्यावगमत्वाद्
वा समाधित्वमवगन्तव्यम्" (तत्रैव ३ । ३७ आ० टी० ) । यथा च - "समाधीयते
चित्तमस्मिन्निति समाधिरात्मा" (गी० २।५३ शा० भा० ) । यथा च - "समाधौ
परमात्मनि" (तत्रैव म० सू० ) । ३. मनस एकाग्रता ध्येयाकाररूपता वा । यथा -
ध्यातृध्याने परित्यज्य क्रमाद् ध्येयैकगोचरम् । निवातदीपवच्चित्तं समाधिरभिधीयते
(प० द० १-५५) । ४. मनसो निग्रहः । यथा - "निगृहीतस्य मनसः श्रवणादौ
तदनुगुणविषये च समाधिः समाधानम् (वे० सा०) । यथा समाधिर्द्विविधः सविकल्पको
निर्विकल्पकश्चेति । तत्र वृत्यन्तरनिरोधपूर्वकं चित्तस्य ज्ञेयात्मनावस्थानम् । स
च द्विविधः सविकल्पकः, निर्विकल्पकश्चेति । इमौ एव सम्प्रज्ञातासम्प्रज्ञातसमाधि-
शब्देनापि साम्प्रदायिकैः उच्येते । यथा च - तदेवार्थमात्रनिर्भासं स्वरूपशून्यमिव
समाधिः (पा० यो० सू० ३ । ३) । ध्यानमेव ध्येयाकारनिर्भासं प्रत्ययात्मकेन स्वरूपेण
-
-