2023-03-26 08:37:41 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
स्यादस्ति स्यान्नास्ति स्यादस्ति च नास्ति च स्यादवक्तव्यः
स्यादस्ति चावक्तव्यः स्यान्नास्ति चावक्तव्यः स्यादस्ति च नास्ति चावक्तव्यः इति
न्यायः (सर्व० सं० पृ० ८२ आई०) (न्या० को०) ।
४४२
-
-
सप्तभङ्गी न्यायः
जैनदर्शनाभिमतोऽयं न्यायः । यत्र सर्वमपि सम्भाव्यते
स्यादस्ति स्यान्नास्ति स्यादस्ति च नास्ति चेत्यादिरूपेण । यथा - "सर्वत्र चेमं
सप्तभङ्गीनयं नाम न्यायमवतारयन्ति । स्यादस्ति, स्यान्नास्ति स्यादस्ति च नास्ति च,
स्यादवक्तव्यः, स्यादस्ति चावक्तव्यश्च, स्यान्नास्ति चावक्तव्यश्च, स्यादस्ति च नास्ति
चावक्तव्यश्चेति । एवमेवैकत्वनित्यत्वादिष्वपीमं सप्तभङ्गीनयं योजयन्ति ( ब्र० सू०
२।२।३३ शा० भा०) यथा च - "राप्त एकान्तत्वभङ्गः कथं कथं कदा कदा च
प्रसरन्त्यपेक्षायामनन्तवीर्यः प्रतिपादयामास - तद्विधानविवक्षायां स्यादस्तीति गति-
र्भवेत् । स्यान्नास्तीति प्रयोगः स्यात्तन्निषेधे विवक्षिते । क्रमेणोभयवाञ्छायां प्रयोगः
समुदायभृत् । युगपत्तद्विवक्षायां स्यादवाच्यमशक्तितः । आद्यावाच्यविवक्षायां पञ्चमोऽभङ्ग
इष्यते । अन्त्यावाच्यविवक्षायां षष्ठो भङ्गसमुद्भवः । समुच्चयेन युक्तश्च सप्तमो भङ्ग
उच्यत इति युगपदुक्तित्वयोर्विवक्षायां वाचः क्रमवृत्तित्वादुभयं युगपदवाच्यम् ।
आद्योऽस्तित्वभङ्गोऽन्त्येनासत्त्वेन सह युगपदवाच्यः अन्त्यश्चाद्येन भङ्गेन सह युगपदवाच्यः ।
समुच्चितरूपश्च भङ्ग एकैकेन सह युगपदवाच्य इत्यर्थः (तत्रैव वे० क० त० ) ।
सप्तान्नानि
मर्त्यान्नमेकं देवान्ने द्वे पश्वन्नं चतुर्थकम् । अन्यत्त्रितयमात्मार्थ-
मन्नानां विनियोजनम् ब्रह्मादिकं दर्शपूर्णमासौ क्षीरं तथा मनः । वाक् प्राणश्चेति
सप्तत्वमन्नानामवगम्यताम् (१० ८० ४/१५-१६) ।
-
समम्
१. ब्रह्मेति बुद्धया सर्वत्र एकतुल्यं ज्ञानम् । यथा- उत्तमब्राह्मणे
चाण्डालादौ वा समं ब्रह्मैव सद्रूपेण स्फुरणरूपेण च भासमानं द्रष्टुं शीलं येषां ते
समदर्शिनः (गी० ५/१८ नी० क०) । २. ब्रह्म । यथा - निर्दोषं हि समं ब्रह्म (गी०
५/१९) । समः सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् (गी० १३।२७) समं पश्यन् हि
सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् (गी० १३।२८) । समोऽहं सर्वभूतेषु (गी० ९/२९) ।
३. सुखदुःखजयपराजयसिद्ध्यसिद्धिपापपुण्यसाध्वसाधुब्राह्मणश्वपाकश्वप्रभृतिषु सर्वत्र
एकरूपेण समानरूपेण दर्शनम् । यथा - समदुःखसुखं धीरम् (गी० २/१५) । सुखदुःखे
समे कृत्वा (गी० २।३८) । समः शत्रौ च मित्रे च (गी० २।१८) । समः सिद्धावसिद्धौ
च (गी० ४।२२)। सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा (गी० २।४८) समो हि सर्वेषु भूतेषु
(गी० २।२९) । समः शत्रौ च मित्रे च (गी० २।१८) । साधुष्वपि च पापेषु
समबुद्धिर्विशिष्यते (गी० ६।९) ।