2023-03-12 05:01:51 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
शाङ्करवेदान्तकोश
-
हि चिदात्मानं विसिन्वन्ति अवबध्नन्ति स्वेन रूपेण निरूपणीयं कुर्वन्तीति यावत् (ब्र०
सू० शा० भा० उपो० भाम०) । अत एव वेदान्तसारे - विषयो जीवब्रह्मैक्यं शुद्धचैतन्यं
प्रमेयम् । तत्रैव वेदान्तानां तात्पर्यात् । सम्बन्धस्तु तदैक्यप्रमेयस्य तत्प्रतिपादकोपनिषत्
प्रमाणस्य च बोध्यबोधकभावलक्षणः । अत एव च - युष्मप्रत्ययगोचरस्य विषयस्य
तद्धर्माणां चाध्यासः (ब्र० सू० उपो०) । यथा च - "विषयं लक्षयति - विषय इति ।
अविद्याध्यारोपितसर्वज्ञत्वकिञ्चिज्ज्ञत्वादिविरुद्धधर्मपरित्यागेनावशिष्टं यज्जीव-
ब्रह्मैक्यं स विषयः (वे० सा० ) ।
४०९
विष्णु:
-
-
१. पूर्णात्मा । यथा च - "यथैतादृशं यस्य लेशमात्रलाभोऽपि
कृतार्थताहेतुस्तद् वैष्णवं विष्णोः पूर्णात्मनः स्वरूपभूतं सुखमवाप्तवन्तः किमन्य-
द्विषयसुखमर्थनीयं न किमपीत्यर्थ:" (सं० शा० १ । ३०२ अ० टी०) । यथा च
"परमात्मस्वरूप इत्यर्थ: (तत्रैव १ । २३९ अ० टी०) । २. नारायणः । यथा - भगवतः
नित्यसिद्धनिरङ्कुशैश्वर्यवतो विष्णोः श्रीनारायणस्य जगत्कारणतयोपलक्षितस्य
यत्परमं पदं सत्यज्ञानाद्यात्मकं स्वरूपं परिगृहीतादेयं यथा स्यात्तथा तच्छब्देन समर्पितं
विरुद्धांशप्रहाणेन तच्छब्दलक्षितमिति यावत् (तत्रैव १/२६५ अ० टी० ) ।
विष्णोः परमपदम् – ब्रह्म । यथा - एवंविधं यद् विष्णोः परं पदं
ब्रह्माख्यममुत्रामुस्मिन्पदे किं लक्षणेऽतिबुद्धिमनसि । अतिक्रान्ते बुद्धिमनसी येन तत्तथा
तस्मिन्सङ्कल्पाध्यवसायागोचरेऽपि विष्णोः परमे पदे शब्दशक्तिर्ग्रहीतुं शक्येति योजना
(सं० शा० १/३५८ अ० टी०) ।
-
बिसिकः – (विसिच्– शब्दः) विवसनः, दिगम्बरः आर्हतः । यथा - "यथा
रक्तपटानां विज्ञानावस्थानेऽपि तत्सन्ताननित्यता तद्वद् विसिचामपीत्याशङ्क्यानेन
सूत्रेणोत्तरमुच्यते (ब्र० सू० २ । २ । ३५ शा० भा०) । यथा च – "विसिचो विवसनाः"
(तत्रैव भाम०) । यथा च - "सिग वस्त्रं विगतं येभ्यस्ते विसिचः (तत्रैव वे०
क० त० ) ।
-
विस्तारः - उत्पत्तिः, ब्रह्मणो जगद्रूपेण विस्तार इति यावत् । यथा - "तत
एव च तस्मादेव च विस्तारमुत्पत्तिविकासमात्मनः प्राण आत्मत आशा आत्मत स्मर
आत्मत आकाश आत्मतस्तेज आत्मत आप आत्मत आविर्भावतिरोभावावात्मतो
भूरात्मनोऽस्मिन्नेवमादिप्रकारैर्विस्तारं यदा पश्यति ब्रह्म सम्पद्यते बह्मैव, भवति तदा"
(गी० १३/३० शा० भा० ) । यथा च - "भूतानां वियदादीनां जरायुजादीनां च
-
-
हि चिदात्मानं विसिन्वन्ति अवबध्नन्ति स्वेन रूपेण निरूपणीयं कुर्वन्तीति यावत् (ब्र०
सू० शा० भा० उपो० भाम०) । अत एव वेदान्तसारे - विषयो जीवब्रह्मैक्यं शुद्धचैतन्यं
प्रमेयम् । तत्रैव वेदान्तानां तात्पर्यात् । सम्बन्धस्तु तदैक्यप्रमेयस्य तत्प्रतिपादकोपनिषत्
प्रमाणस्य च बोध्यबोधकभावलक्षणः । अत एव च - युष्मप्रत्ययगोचरस्य विषयस्य
तद्धर्माणां चाध्यासः (ब्र० सू० उपो०) । यथा च - "विषयं लक्षयति - विषय इति ।
अविद्याध्यारोपितसर्वज्ञत्वकिञ्चिज्ज्ञत्वादिविरुद्धधर्मपरित्यागेनावशिष्टं यज्जीव-
ब्रह्मैक्यं स विषयः (वे० सा० ) ।
४०९
विष्णु:
-
-
१. पूर्णात्मा । यथा च - "यथैतादृशं यस्य लेशमात्रलाभोऽपि
कृतार्थताहेतुस्तद् वैष्णवं विष्णोः पूर्णात्मनः स्वरूपभूतं सुखमवाप्तवन्तः किमन्य-
द्विषयसुखमर्थनीयं न किमपीत्यर्थ:" (सं० शा० १ । ३०२ अ० टी०) । यथा च
"परमात्मस्वरूप इत्यर्थ: (तत्रैव १ । २३९ अ० टी०) । २. नारायणः । यथा - भगवतः
नित्यसिद्धनिरङ्कुशैश्वर्यवतो विष्णोः श्रीनारायणस्य जगत्कारणतयोपलक्षितस्य
यत्परमं पदं सत्यज्ञानाद्यात्मकं स्वरूपं परिगृहीतादेयं यथा स्यात्तथा तच्छब्देन समर्पितं
विरुद्धांशप्रहाणेन तच्छब्दलक्षितमिति यावत् (तत्रैव १/२६५ अ० टी० ) ।
विष्णोः परमपदम् – ब्रह्म । यथा - एवंविधं यद् विष्णोः परं पदं
ब्रह्माख्यममुत्रामुस्मिन्पदे किं लक्षणेऽतिबुद्धिमनसि । अतिक्रान्ते बुद्धिमनसी येन तत्तथा
तस्मिन्सङ्कल्पाध्यवसायागोचरेऽपि विष्णोः परमे पदे शब्दशक्तिर्ग्रहीतुं शक्येति योजना
(सं० शा० १/३५८ अ० टी०) ।
-
बिसिकः – (विसिच्– शब्दः) विवसनः, दिगम्बरः आर्हतः । यथा - "यथा
रक्तपटानां विज्ञानावस्थानेऽपि तत्सन्ताननित्यता तद्वद् विसिचामपीत्याशङ्क्यानेन
सूत्रेणोत्तरमुच्यते (ब्र० सू० २ । २ । ३५ शा० भा०) । यथा च – "विसिचो विवसनाः"
(तत्रैव भाम०) । यथा च - "सिग वस्त्रं विगतं येभ्यस्ते विसिचः (तत्रैव वे०
क० त० ) ।
-
विस्तारः - उत्पत्तिः, ब्रह्मणो जगद्रूपेण विस्तार इति यावत् । यथा - "तत
एव च तस्मादेव च विस्तारमुत्पत्तिविकासमात्मनः प्राण आत्मत आशा आत्मत स्मर
आत्मत आकाश आत्मतस्तेज आत्मत आप आत्मत आविर्भावतिरोभावावात्मतो
भूरात्मनोऽस्मिन्नेवमादिप्रकारैर्विस्तारं यदा पश्यति ब्रह्म सम्पद्यते बह्मैव, भवति तदा"
(गी० १३/३० शा० भा० ) । यथा च - "भूतानां वियदादीनां जरायुजादीनां च
-