2023-03-12 05:01:31 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
३२८
शारवेदान्तकोशः
हेतुरस्तीति संशयेन- पूर्वपक्षः । अत्रोच्यते अक्षरस्य जगद्योनिमुक्त्वा ह्यनन्तरं यः
"भूतयोनिर्जडः
सर्वज्ञश्रुत्या सर्वज्ञस्य स उच्यते" ( तत्रैव भाम० ) । यथा च
परिणममानत्वाद् विवर्तमानत्वाद् वा सम्मतवदित्यर्थः (वे० क० त० ) । यथा च
परिणामवितर्तयोर्भेदे स्थिते, यदि विश्वस्य भूतयोनिपरिणामत्वमभ्युपगम्यते, यदि वा
तद्विवर्तत्वम्, उभयथापि भूतयोनिर्जडाङ्गीकार्या कनकरुचकस्रग्भुजङ्गादि-
लोकदृष्टोर्णनाभ्यादिश्रुत्युपात्तदृष्टान्तानुसारेण" (वे० क० त० प० ) ।
भूतसृष्टि: - भूतानां पृथिवीजलतेजोवाय्वादीनां सृष्टि: उत्पत्तिः । यथा-
"तम प्रधानप्रकृतेस्तद्भोगायेश्वराज्ञया । वियत्पवनतेजोम्बुभुवो भूतानि जज्ञिरे
(प० द० १।१८) ।
-
1
भूमभावः परमात्मभावः । अज्ञानाकलुषितः आत्मभावः । यथा च-
"स्वाश्रयविषयानादिभावरूपाज्ञानेन कल्पितो यस्त्रिविधो भेदस्तेन कलुषीकृत
आच्छादितो भूमभावः पूर्णानन्दस्वरूपता यस्या इति त्वंपदवाच्योक्तिः" (सं० शा० १
सु० टी० पृ० ९४) ।
-
-
भूमा- अनन्तः सर्वतो महान् परमात्मा भूमा विद्या च । यथा च - "तत
इदमुच्यते - परमात्मैवेह भूमा भवितुमर्हति न प्राणः । कस्मात् ? सम्प्रसादादध्युपदेशात्"
(ब्र० सू० १।३।८ शा० भा०) । छान्दोग्योपनिषदि सप्तमाध्याये त्रयोविंशखण्डे
भूमाविद्या वर्णितास्ति । यथा यदमृतं तदेव भूमा ब्रह्मेत्यर्थः यदल्पं तदेव म
सर्वदुःखमूलमित्यर्थः । यथा - यो वै भूमा तत्सुखं नाल्पे सुखमस्ति । भूमैव सुखं भूमा
त्वेव विजिज्ञासितव्य इति । भूमानं भगवो विजिज्ञास इति (छा० उ० ७।२३।१ ) ।
यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति स भूमाथ यत्रान्यत्पश्य-
त्यन्यच्छृणोत्यन्यद् विजानाति तदल्पं यो वै भूमा तदमृतमथ यदल्पं तन्मर्त्यम् । स भगवः
कस्मिन् प्रतिष्ठित इति । स्वे महिम्नि यदि वा न महिम्नि (तत्रैव ७।२४।१ ) । यथा
च - "भूमा बाहुल्यम्" (गौ० प्र०) ।
भोक्ता - अज्ञानकल्पितो जीवभावो । अभोक्तृत्वेऽपि भोक्तारं मन्यमानो अबुद्धो
अज्ञानबद्धो जीवः । यथा - "एवं विवेचिते तत्त्वे विज्ञानमयशब्दितः । चिदाभासो
विकारी यो भोक्तृत्वं तस्य शिष्यते (प० द०७।२१६ ) । यथा च - "भोक्तारं जीवं
भोज्यं प्रपञ्चम्" (सं० शा० ३।२९३ अ० टी०) । यथा च – "भोक्तृभोग्ययोरैक्यम् ।
उपाधिनिमित्तो विभाग आकाशस्येव घटाधुपाधिनिमित्त इत्यतः परमकारणाद्
C
शारवेदान्तकोशः
हेतुरस्तीति संशयेन- पूर्वपक्षः । अत्रोच्यते अक्षरस्य जगद्योनिमुक्त्वा ह्यनन्तरं यः
"भूतयोनिर्जडः
सर्वज्ञश्रुत्या सर्वज्ञस्य स उच्यते" ( तत्रैव भाम० ) । यथा च
परिणममानत्वाद् विवर्तमानत्वाद् वा सम्मतवदित्यर्थः (वे० क० त० ) । यथा च
परिणामवितर्तयोर्भेदे स्थिते, यदि विश्वस्य भूतयोनिपरिणामत्वमभ्युपगम्यते, यदि वा
तद्विवर्तत्वम्, उभयथापि भूतयोनिर्जडाङ्गीकार्या कनकरुचकस्रग्भुजङ्गादि-
लोकदृष्टोर्णनाभ्यादिश्रुत्युपात्तदृष्टान्तानुसारेण" (वे० क० त० प० ) ।
भूतसृष्टि: - भूतानां पृथिवीजलतेजोवाय्वादीनां सृष्टि: उत्पत्तिः । यथा-
"तम प्रधानप्रकृतेस्तद्भोगायेश्वराज्ञया । वियत्पवनतेजोम्बुभुवो भूतानि जज्ञिरे
(प० द० १।१८) ।
-
1
भूमभावः परमात्मभावः । अज्ञानाकलुषितः आत्मभावः । यथा च-
"स्वाश्रयविषयानादिभावरूपाज्ञानेन कल्पितो यस्त्रिविधो भेदस्तेन कलुषीकृत
आच्छादितो भूमभावः पूर्णानन्दस्वरूपता यस्या इति त्वंपदवाच्योक्तिः" (सं० शा० १
सु० टी० पृ० ९४) ।
-
-
भूमा- अनन्तः सर्वतो महान् परमात्मा भूमा विद्या च । यथा च - "तत
इदमुच्यते - परमात्मैवेह भूमा भवितुमर्हति न प्राणः । कस्मात् ? सम्प्रसादादध्युपदेशात्"
(ब्र० सू० १।३।८ शा० भा०) । छान्दोग्योपनिषदि सप्तमाध्याये त्रयोविंशखण्डे
भूमाविद्या वर्णितास्ति । यथा यदमृतं तदेव भूमा ब्रह्मेत्यर्थः यदल्पं तदेव म
सर्वदुःखमूलमित्यर्थः । यथा - यो वै भूमा तत्सुखं नाल्पे सुखमस्ति । भूमैव सुखं भूमा
त्वेव विजिज्ञासितव्य इति । भूमानं भगवो विजिज्ञास इति (छा० उ० ७।२३।१ ) ।
यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति स भूमाथ यत्रान्यत्पश्य-
त्यन्यच्छृणोत्यन्यद् विजानाति तदल्पं यो वै भूमा तदमृतमथ यदल्पं तन्मर्त्यम् । स भगवः
कस्मिन् प्रतिष्ठित इति । स्वे महिम्नि यदि वा न महिम्नि (तत्रैव ७।२४।१ ) । यथा
च - "भूमा बाहुल्यम्" (गौ० प्र०) ।
भोक्ता - अज्ञानकल्पितो जीवभावो । अभोक्तृत्वेऽपि भोक्तारं मन्यमानो अबुद्धो
अज्ञानबद्धो जीवः । यथा - "एवं विवेचिते तत्त्वे विज्ञानमयशब्दितः । चिदाभासो
विकारी यो भोक्तृत्वं तस्य शिष्यते (प० द०७।२१६ ) । यथा च - "भोक्तारं जीवं
भोज्यं प्रपञ्चम्" (सं० शा० ३।२९३ अ० टी०) । यथा च – "भोक्तृभोग्ययोरैक्यम् ।
उपाधिनिमित्तो विभाग आकाशस्येव घटाधुपाधिनिमित्त इत्यतः परमकारणाद्
C