2023-03-12 05:01:30 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
शाङ्कुरवेदान्तकोशः
तन्त्रज्ञा आहुः । १७. मध्वमतानुयायिवेदान्तिनस्तु प्रथमप्रतीतौ यः अस्ति इति प्रतीति-
विषयः स भावः इत्याहुः (प्र० च० परि० २ पृ० ४८) (न्यायकोशः) ।
भावपदार्थः - भावः सत्ता । स च एक एव परब्रह्मरूपः । शास्त्रे लोके च
त्रयो भावाः तिस्रो वा सत्ताः । पारमार्थिकी सत्ता (भाव:) प्रातिभासिकी सत्ता (भाव:)
व्यावहारिकी सत्ता (भाव:) सच्चिदानन्दशब्दगतस्य सत् इति शब्दस्य प्रतीति-
विषयीभूतं यत्तद् ब्रह्मैव भावपदार्थः । यो हि सदा नित्यः । यथा अद्वैतसिद्धौ परिच्छिन्नत्व-
हेतुविचारे श्रीमधुसूदनसरस्वतीभिरुक्तम्- अत एव घटादिकं सद्रूपे कल्पितम् ।
प्रत्येकं तदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वात् प्रत्येकं चन्द्रानुविद्धजलतरङ्गचन्द्रवदिति
ब्रह्मसिद्धिकारोक्तमपि साधु । भाव एव सत्पदार्थः । एक एव भावपदार्थो ब्रह्म । अतो
भावाद्वैतमप्युच्यते । यथा- भावाद्वैतं क्रियाद्वैतं द्रव्याद्वैतं तथात्मनः । वर्तयन्
स्वानुभूत्येह त्रीन् स्वप्रान् धुनुते मुनिः (भाग० ७/१५ ।३२) । लोके जागरिते स्वप्ने
च भावाभावपदार्थः ।
-
भावविकाराः - भवतीति भावः । स च षड्विधः - जायते अस्तीत्यादि । यथा-
"जायतेऽस्ति वर्धते परिणमतेऽपक्षीयते नश्यति" इति यास्कोक्तान् षड्भावविकारानात्मनि
निराकुर्वन् तस्याविक्रियत्वं साधयति-नेति । कदाचित्पदं सर्वविक्रियाप्रतिषेधैः पदैः
सम्बन्धनीयम् । न कदाचिज्जायते यतोऽभयमात्मा न भूत्वा भूयः पुनः भविता न,
यस्माच्च भूत्वा भवनक्रियामनुभूय भूयो न भविताऽभावं गन्ता वा न, तस्मान्न
कंदाचिन्प्रियते च । वा शब्दश्चार्थे । यद्वा 'अयं ना पुरुषो भूत्वा पुनर्भविता न अस्ति,
विक्रियायोग्यो न भवतीत्यर्थ: (गी० ३।२० भावोत्कर्षटी०) ।
-
भावना तथानुचिन्तनम् । आत्मभावनाभिनिवेशः ध्यानं च। यथा - "न
चास्त्ययुक्तस्य भावनात्मज्ञानाभिनिवेशस्तथा न चास्य भावयत आत्मज्ञानाभिनिवेशं
कुर्वतः शान्तिरुपशमो न विद्यते, अशान्तस्य कुतः सुखम्" (गी० २।६६ आ० टी०) ।
यथा च - न चायुक्तस्य भावना ध्यानम् (तत्रैव श्रीधरी) ।
भावार्थः - भावो व्यापारस्तदर्थाः शब्दाः यजत्यादिधातवः । एतेभ्यो धातुभ्यः
अपूर्वस्य ज्ञानं जायते । यथा- भावार्थाः कर्मशब्दास्तेभ्यः क्रिया प्रतीयेत इति ।
द्रव्यगुणशब्दानां नैमितिकावस्थायां कार्यावमर्शेऽपि भावस्य स्वतः, द्रव्यगुणशब्दानां तु
भावयोगात्कार्यावमर्श इति भावार्थेभ्य एवापूर्वावगतिर्न द्रव्यगुणशब्देभ्य इति भावार्थेभ्य
एवांपूर्वावगतिर्न द्रव्यगुणशब्देभ्य इति । (ब्र० सू० १।१।४ भाम०) । यथा च -
तन्त्रज्ञा आहुः । १७. मध्वमतानुयायिवेदान्तिनस्तु प्रथमप्रतीतौ यः अस्ति इति प्रतीति-
विषयः स भावः इत्याहुः (प्र० च० परि० २ पृ० ४८) (न्यायकोशः) ।
भावपदार्थः - भावः सत्ता । स च एक एव परब्रह्मरूपः । शास्त्रे लोके च
त्रयो भावाः तिस्रो वा सत्ताः । पारमार्थिकी सत्ता (भाव:) प्रातिभासिकी सत्ता (भाव:)
व्यावहारिकी सत्ता (भाव:) सच्चिदानन्दशब्दगतस्य सत् इति शब्दस्य प्रतीति-
विषयीभूतं यत्तद् ब्रह्मैव भावपदार्थः । यो हि सदा नित्यः । यथा अद्वैतसिद्धौ परिच्छिन्नत्व-
हेतुविचारे श्रीमधुसूदनसरस्वतीभिरुक्तम्- अत एव घटादिकं सद्रूपे कल्पितम् ।
प्रत्येकं तदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वात् प्रत्येकं चन्द्रानुविद्धजलतरङ्गचन्द्रवदिति
ब्रह्मसिद्धिकारोक्तमपि साधु । भाव एव सत्पदार्थः । एक एव भावपदार्थो ब्रह्म । अतो
भावाद्वैतमप्युच्यते । यथा- भावाद्वैतं क्रियाद्वैतं द्रव्याद्वैतं तथात्मनः । वर्तयन्
स्वानुभूत्येह त्रीन् स्वप्रान् धुनुते मुनिः (भाग० ७/१५ ।३२) । लोके जागरिते स्वप्ने
च भावाभावपदार्थः ।
-
भावविकाराः - भवतीति भावः । स च षड्विधः - जायते अस्तीत्यादि । यथा-
"जायतेऽस्ति वर्धते परिणमतेऽपक्षीयते नश्यति" इति यास्कोक्तान् षड्भावविकारानात्मनि
निराकुर्वन् तस्याविक्रियत्वं साधयति-नेति । कदाचित्पदं सर्वविक्रियाप्रतिषेधैः पदैः
सम्बन्धनीयम् । न कदाचिज्जायते यतोऽभयमात्मा न भूत्वा भूयः पुनः भविता न,
यस्माच्च भूत्वा भवनक्रियामनुभूय भूयो न भविताऽभावं गन्ता वा न, तस्मान्न
कंदाचिन्प्रियते च । वा शब्दश्चार्थे । यद्वा 'अयं ना पुरुषो भूत्वा पुनर्भविता न अस्ति,
विक्रियायोग्यो न भवतीत्यर्थ: (गी० ३।२० भावोत्कर्षटी०) ।
-
भावना तथानुचिन्तनम् । आत्मभावनाभिनिवेशः ध्यानं च। यथा - "न
चास्त्ययुक्तस्य भावनात्मज्ञानाभिनिवेशस्तथा न चास्य भावयत आत्मज्ञानाभिनिवेशं
कुर्वतः शान्तिरुपशमो न विद्यते, अशान्तस्य कुतः सुखम्" (गी० २।६६ आ० टी०) ।
यथा च - न चायुक्तस्य भावना ध्यानम् (तत्रैव श्रीधरी) ।
भावार्थः - भावो व्यापारस्तदर्थाः शब्दाः यजत्यादिधातवः । एतेभ्यो धातुभ्यः
अपूर्वस्य ज्ञानं जायते । यथा- भावार्थाः कर्मशब्दास्तेभ्यः क्रिया प्रतीयेत इति ।
द्रव्यगुणशब्दानां नैमितिकावस्थायां कार्यावमर्शेऽपि भावस्य स्वतः, द्रव्यगुणशब्दानां तु
भावयोगात्कार्यावमर्श इति भावार्थेभ्य एवापूर्वावगतिर्न द्रव्यगुणशब्देभ्य इति भावार्थेभ्य
एवांपूर्वावगतिर्न द्रव्यगुणशब्देभ्य इति । (ब्र० सू० १।१।४ भाम०) । यथा च -