2023-03-24 09:50:11 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
शाङ्करवेदान्तकोशः
-
भाष्यो०) । यथा च तथा येयमुक्ता भूतानां प्रकृतिस्तस्या सकाशान्मोक्षं मोक्षोपायं
ध्यानादिकं च ये विदुस्ते परं पदं यान्ति (तत्रैव श्रीधरी) । (ग) यथा च - दैवीं देवानां
प्रकृतिं शमदमदयाश्रद्धादिलक्षणामाश्रिताः सन्तो भजन्ति सेवन्ते (तत्रैव ९ । १३) । यथा
-
-
-
च - महाननेकजन्मकृतसुकृतैः संस्कृतः क्षुद्रकामाद्यनभिभूत आत्मान्तःकरणं येषां ते
अत एव अभयं सत्त्वशुद्धिः इत्यादिवक्ष्यमाणां दैवीं सात्त्विकीं प्रकृतिमाश्रिताः (तत्रैव
म० सू०) । (घ) यथा च - तेषां कार्यकरणानां कर्तृत्वमुत्पादकत्वं यत्तत्कार्यकरणकर्तृत्त्वं
तस्मिन् कार्यकरणकर्त्तृत्वे हेतुः कारणमारम्भकत्वेन प्रकृतिरुच्यते । एवं कार्यकरण-
कर्तृत्वेन संसारस्य करणं प्रकृतिः । कार्यकारणकर्तृत्व इत्यस्मिन्नपि पाठे कार्यं यद्यस्य
परिणामस्तत्तस्य कार्यं विकारो विकारिकारणं तयोर्विकारविकारिणोः कार्यकारणयोः
कर्तृत्व इति । अथवा षोडशविकाराः कार्यम्, सप्त प्रकृतिविकृतयः करणं तान्येव
कार्यकारणान्युच्यन्ते । तेषां कर्तृत्त्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यत आरम्भकत्त्वेनैव (तत्रैव १३ ।२०
शा० भा० ) । यथा च गुणाश्च सुखदुःखमोहात्मका: करणाश्रयत्वात्करणग्रहणेन
गृह्यन्ते । तेषां कार्यकरणानां कर्तृत्वे तदाकारपरिणामे हेतुः कारणं प्रकृतिरुच्यते
महर्षिभिः । कार्यकारणेति पाठेऽपि स एवार्थ: (तत्रैव म० सू०) । यथा च तेषां
कार्यकारणानां कर्तृत्वे उत्पादकत्वे प्रकृतिरारम्भकत्त्वेन हेतुः कारणमुच्यते । एवं
कार्यकरणकर्तृत्त्वेन संसारस्य कारणं प्रकृतिरुक्ता । कार्यकारणकर्त्तृत्व इति पाठेऽप्ययमेवार्थः ।
यद्वा एकादशेन्द्रियाणि पञ्च विषयाः षोडश विकाराः कार्यं महानहङ्कारो भूततन्मात्राणि
पञ्चेति सप्तप्रकृतिविकृतयः कारणं तेषां कर्तृत्त्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यत इत्यर्थः (तत्रैव
भाष्यो०)। २. प्रकृष्टा कृतिः प्रधानम् । सत्त्वरजस्तमसां साम्यावस्था प्रकृतिः ।
अव्यक्तमिति सांख्ययोगविदः । यथा च महतः परमव्यक्तमिति प्रकृतिरुच्यते ।
श्रुतावसङ्गता तद्वदसङ्गो हीत्यतः स्फुटा (प० द० ६।१०१ ) । यथा च - जाड्यांशः
प्रकृतेः रूपं विकारि त्रिगुणं च तत् चितो भोगापवर्गार्थं प्रकृतिः सा प्रवर्त्तते
(तत्रैव ६।९९) । यथा च - चिदानन्दमयब्रह्मप्रतिबिम्बसमन्विता । तमोरजः सत्त्वगुणा
प्रकृतिर्द्विविधा च सा (प० द० १ ।१५) । इदानीं प्रतिबन्धहेतुभूतामविद्यां प्रतिपादयितुं
तन्मूलभूतां प्रकृतिं व्युत्पादयति - चिदानन्देति । सच्चिदानन्दरूपं ब्रह्म तस्य प्रतिबिम्बेन
प्रतिच्छायया समन्विता युक्ता । तमोरजः सत्त्वगुणाः सत्त्वरजस्तमोगुणानां साम्यावस्था
या सा प्रकृतिरित्युच्यते । सा च द्विविधा द्विप्रकारा भवति । चकाराद्वक्ष्यमाणं प्रकारान्तरं
सूचयति (अत्र रा० कृ० टी०) । प्रकृति द्वैविध्यम् सत्त्वशुद्ध्यविशुद्धिभ्यां मायाविद्ये
-