2023-03-12 05:01:15 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
शाङ्कुरवेदान्तकोशः
पाण्डित्यम् - पण्डा अध्ययनजा ब्रह्मबुद्धिः तद्वान् पण्डितः तस्य ज्ञानमात्रम् ।
-
यथा च तस्माद् ब्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेद् बाल्यं च पाण्डित्यं
-
-
च निर्विद्याथ मुनिरमौनं च मौनं च निर्विद्याथ ब्राह्मणः (तत्रैव ३।५।१ ब्र० सू०
३।४।४७ शा० भा०)। यथा च पण्डा अध्ययनजा ब्रह्मधीस्तद्वान् पण्डितः
तस्य कृत्यम् श्रवणम् (तत्रैव वे० क० त० ) । यथा च - ज्ञानमात्रम् पण्डितम्
(तत्रैव भाम०) ।
-
पारमार्थिकम् - १. प्रमाविषयत्वम् ( न तु व्यावहारिकं प्रातिभासिकं वा) यथा
च - इदं तु पारमार्थिकं कूटस्थनित्यं व्योमवत् सर्वव्यापि सर्वविक्रियारहितं नित्यतृप्तं
निरवयवं, स्वयं ज्योतिः स्वभावम्" (ब्र० सू० १ १ ४ शा० भा०) । यथा च -
तथा च श्रुतिः - मृत्तिकेत्येव सत्यमिति । तस्मात् कूटस्थनित्यतैव पारमार्थिकी न
परिणामिनित्यतेति सिद्धम् (तत्रैव भाम० ) ।२. कालत्रयसम्बन्धित्वम् । ३. त्रिकाला-
बाधितत्वम् । यथा - ब्रह्मणस्तत्सत्तायाश्च पारमार्थिकत्वम्, घटपटादीनां व्यावहारि-
कत्वम्, शुक्तिरजतादीनां प्रातिभासिकत्वमलीकत्वं वा । खपुष्पशशशृङ्गकूर्मरोम-
वन्ध्यापुत्रादीनां तुच्छत्वम् ।
पाशः - पाशश्चतुर्विधः मलकर्ममायारोधशक्तिभेदात् । पत्युरसामञ्जस्यात्
(ब्र० सू० २।२।३७) इति सूत्रे शा० मा० भाम० द्रष्टव्ये ।
-
पितृयाणम् - दक्षिणायनमितिशब्दोऽथवा धूममार्ग इति शब्दो द्रष्टव्यः ।
पितृयानम्- पितृयाणशब्दवत् । दक्षिणायनमिति शब्दोऽथवा धूममार्गः इति
शब्दो द्रष्टव्यः ।
पिप्पलम् - कर्मफलम् । यथा- पिप्पलं कर्मफलम् (ब्र० सू० १/१/४ वे० क०
त०) । यथा च - पिप्पलं कर्मफलं संसरस्याश्वत्थत्वेन रूपितत्वात् (तत्रैव १ । २ । १२
वे० क० त० ) ।
-
पिबन्तौ - कर्मफलभोगयिता ईश्वरः । किन्त्वत्र उपचाराद् भोक्तृत्वेनोक्तः ।
यथा - जीवस्तावत् पिबति, ईश्वरस्तु पाययति । पाययन्नपि पिबतीत्युच्यते, पाययितर्यपि
पातृत्वप्रसिद्धिदर्शनात् (ब्र० सू० १/२/११ शा० भा० ) ।
--
-
-
पुच्छम् - आधारः उपचारात् । यथा - अत्रोच्यते तथा सति तदेव ब्रह्मानन्दमय
आत्मावयवी, तदेव च ब्रह्मपुच्छं प्रतिष्ठावयव इत्यसामञ्जस्यं स्यात् । अन्यतरपरिग्रहे
तु युक्तं "ब्रह्मपुच्छं प्रतिष्ठा" इत्यत्रैव ब्रह्मनिर्देश आश्रयितुं ब्रह्मशब्दसंयोगात् नानन्दमय-
पाण्डित्यम् - पण्डा अध्ययनजा ब्रह्मबुद्धिः तद्वान् पण्डितः तस्य ज्ञानमात्रम् ।
-
यथा च तस्माद् ब्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेद् बाल्यं च पाण्डित्यं
-
-
च निर्विद्याथ मुनिरमौनं च मौनं च निर्विद्याथ ब्राह्मणः (तत्रैव ३।५।१ ब्र० सू०
३।४।४७ शा० भा०)। यथा च पण्डा अध्ययनजा ब्रह्मधीस्तद्वान् पण्डितः
तस्य कृत्यम् श्रवणम् (तत्रैव वे० क० त० ) । यथा च - ज्ञानमात्रम् पण्डितम्
(तत्रैव भाम०) ।
-
पारमार्थिकम् - १. प्रमाविषयत्वम् ( न तु व्यावहारिकं प्रातिभासिकं वा) यथा
च - इदं तु पारमार्थिकं कूटस्थनित्यं व्योमवत् सर्वव्यापि सर्वविक्रियारहितं नित्यतृप्तं
निरवयवं, स्वयं ज्योतिः स्वभावम्" (ब्र० सू० १ १ ४ शा० भा०) । यथा च -
तथा च श्रुतिः - मृत्तिकेत्येव सत्यमिति । तस्मात् कूटस्थनित्यतैव पारमार्थिकी न
परिणामिनित्यतेति सिद्धम् (तत्रैव भाम० ) ।२. कालत्रयसम्बन्धित्वम् । ३. त्रिकाला-
बाधितत्वम् । यथा - ब्रह्मणस्तत्सत्तायाश्च पारमार्थिकत्वम्, घटपटादीनां व्यावहारि-
कत्वम्, शुक्तिरजतादीनां प्रातिभासिकत्वमलीकत्वं वा । खपुष्पशशशृङ्गकूर्मरोम-
वन्ध्यापुत्रादीनां तुच्छत्वम् ।
पाशः - पाशश्चतुर्विधः मलकर्ममायारोधशक्तिभेदात् । पत्युरसामञ्जस्यात्
(ब्र० सू० २।२।३७) इति सूत्रे शा० मा० भाम० द्रष्टव्ये ।
-
पितृयाणम् - दक्षिणायनमितिशब्दोऽथवा धूममार्ग इति शब्दो द्रष्टव्यः ।
पितृयानम्- पितृयाणशब्दवत् । दक्षिणायनमिति शब्दोऽथवा धूममार्गः इति
शब्दो द्रष्टव्यः ।
पिप्पलम् - कर्मफलम् । यथा- पिप्पलं कर्मफलम् (ब्र० सू० १/१/४ वे० क०
त०) । यथा च - पिप्पलं कर्मफलं संसरस्याश्वत्थत्वेन रूपितत्वात् (तत्रैव १ । २ । १२
वे० क० त० ) ।
-
पिबन्तौ - कर्मफलभोगयिता ईश्वरः । किन्त्वत्र उपचाराद् भोक्तृत्वेनोक्तः ।
यथा - जीवस्तावत् पिबति, ईश्वरस्तु पाययति । पाययन्नपि पिबतीत्युच्यते, पाययितर्यपि
पातृत्वप्रसिद्धिदर्शनात् (ब्र० सू० १/२/११ शा० भा० ) ।
--
-
-
पुच्छम् - आधारः उपचारात् । यथा - अत्रोच्यते तथा सति तदेव ब्रह्मानन्दमय
आत्मावयवी, तदेव च ब्रह्मपुच्छं प्रतिष्ठावयव इत्यसामञ्जस्यं स्यात् । अन्यतरपरिग्रहे
तु युक्तं "ब्रह्मपुच्छं प्रतिष्ठा" इत्यत्रैव ब्रह्मनिर्देश आश्रयितुं ब्रह्मशब्दसंयोगात् नानन्दमय-