2023-03-12 05:01:11 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
शावेदान्तकोशः
J
-
निःश्रेयः - १. संसारस्य अत्यन्तोपरमः । यथा "तस्यास्य गीताशास्त्रस्य संक्षेपतः
प्रयोजनं परं निःश्रेयसं सहेतुकस्य संसारस्यात्यन्तोपरमलक्षणम् । तच्च सर्वकर्मसंन्यास-
पूर्वकात्मज्ञाननिष्ठारूपाद्धर्माद् भवति । तथेममेव गीतार्थधर्ममुद्दिश्य भगवतैवोक्तम्"
स हि धर्मः स पर्याप्तो ब्रह्मणः पदसेवनम् इत्यनुगीतासु (गी० उपो० शा० भा० ) ।
जीवस्याविद्याप्रभवमिथ्याज्ञाननिवृत्तौ स्वस्वरूपाधिगमः इति । आनन्दमयपरमात्मनि
जीवात्मलयः मुक्तिरिति । तत्र लयश्च लिङ्गशरीराऽपगमः । लिङ्गशरीरञ्च एकादशेन्द्रियाणि
पञ्चमहाभूतानि सूक्ष्ममात्रयावस्थितानि जीवात्मसुखदुःखावच्छेदकानि । एष एकादशेन्द्रिय
पञ्चभूतरूपस्य लिङ्गशरीरस्य जीवात्मनोऽपगमो विश्लेषः । स एव परे ब्रह्मणि जीवस्य
लयः उच्यते । इत्यद्वैतवेदान्तिनः । २. पुरुषार्थशून्यानां गुणानां प्रतिप्रसवः कैवल्यं
स्वरूपप्रतिष्ठा वा चिच्छक्ति : (पा० यो० सू० ४ । ३४ ) । इति पातञ्जलाः । ३ प्रकृति-
पुरुषयोर्वियोगः कैवल्यमिति सांख्याः ।४. यथा - यदा तु तत्त्वज्ञानात् मिथ्याज्ञानमपैति
तदा मिथ्याज्ञानापाये दोषा अपयान्ति । दोषापाये प्रवृत्तिरपैति प्रवृत्त्यपाये जन्मापैति,
जन्मापाये दुःखमपैति, दुःखापाये चात्यन्तिकोऽपवर्गो निःश्रेयसमिति (वात्स० भा०
१ ।१ ।२) । यथा च – दुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामुत्तरोत्तरापायादपवर्गः (गौ०
सू० १।१।२) । अयं भावः जन्ममरणप्रबन्धोच्छेदः सर्वदुःखप्रहाणं निःश्रेयसम् । तच्च
शास्त्रज्ञानानन्तरं पदार्थतत्वज्ञानेनात्मसाक्षात्कारानन्तरं अनारब्धकर्मणां ज्ञानात्
प्रारब्धकर्मणां भोगाच्च क्षये सति उत्पद्यते । उक्तञ्च - प्रमाणप्रमेय तत्त्वज्ञानानि :-
श्रेयसाधिगमः (तत्रैव १ ।१।१ ) । इति न्यायविदः । द्रव्यादिषण्णां पदार्थानां साधर्म्य-
वैधर्म्याभ्यां तत्त्वज्ञानं निःश्रेयसहेतुः (प्रश० भा०) इति वैशेषिकाः । एवञ्च योगबलेन
आत्मतत्त्वसाक्षात्कारे सति तेन च सवासनमिथ्याज्ञाने ध्वस्ते तन्निबन्धनानां रागद्वेष-
मोहानां दोषाणामपायात् प्रवृत्तेरपाये तन्निबन्धनस्य जन्मनः अपाये तन्निबन्धनस्य
दुःखस्यापायः निःश्रेयः । तपोविद्या हि विप्रस्य निःश्रेयसकरं परम् (म० स्मृ०
१२।१०४) । ५. मङ्गलं कल्याणमिति लौकिकाः ।
२५२
.....
-
नैष्कर्म्यम् - सर्वकर्मशून्यत्वम् । यथा - नैष्कर्म्यं निष्कर्मभावं कर्मशून्यताज्ञानयोगेन
निष्ठां निष्क्रियात्मस्वरूपेणैवावस्थानमिति यावत् (गी० ३।४ शा० भा०) । यथा -
निष्कर्मणः संन्यासिनः कर्मज्ञानं नैष्कर्म्यम् (तत्रैव आ० गि०) । यथा -
सर्वकर्मशून्यत्वं ज्ञानयोगेन निष्ठामिति यावत् (तत्रैव म० सू०) । यथा- नैष्कर्म्यं
कर्मशून्यत्वं ज्ञानयोगेन निष्ठाम् (तत्रैव भाष्यो०)।
-
नैष्कर्म्यं
J
-
निःश्रेयः - १. संसारस्य अत्यन्तोपरमः । यथा "तस्यास्य गीताशास्त्रस्य संक्षेपतः
प्रयोजनं परं निःश्रेयसं सहेतुकस्य संसारस्यात्यन्तोपरमलक्षणम् । तच्च सर्वकर्मसंन्यास-
पूर्वकात्मज्ञाननिष्ठारूपाद्धर्माद् भवति । तथेममेव गीतार्थधर्ममुद्दिश्य भगवतैवोक्तम्"
स हि धर्मः स पर्याप्तो ब्रह्मणः पदसेवनम् इत्यनुगीतासु (गी० उपो० शा० भा० ) ।
जीवस्याविद्याप्रभवमिथ्याज्ञाननिवृत्तौ स्वस्वरूपाधिगमः इति । आनन्दमयपरमात्मनि
जीवात्मलयः मुक्तिरिति । तत्र लयश्च लिङ्गशरीराऽपगमः । लिङ्गशरीरञ्च एकादशेन्द्रियाणि
पञ्चमहाभूतानि सूक्ष्ममात्रयावस्थितानि जीवात्मसुखदुःखावच्छेदकानि । एष एकादशेन्द्रिय
पञ्चभूतरूपस्य लिङ्गशरीरस्य जीवात्मनोऽपगमो विश्लेषः । स एव परे ब्रह्मणि जीवस्य
लयः उच्यते । इत्यद्वैतवेदान्तिनः । २. पुरुषार्थशून्यानां गुणानां प्रतिप्रसवः कैवल्यं
स्वरूपप्रतिष्ठा वा चिच्छक्ति : (पा० यो० सू० ४ । ३४ ) । इति पातञ्जलाः । ३ प्रकृति-
पुरुषयोर्वियोगः कैवल्यमिति सांख्याः ।४. यथा - यदा तु तत्त्वज्ञानात् मिथ्याज्ञानमपैति
तदा मिथ्याज्ञानापाये दोषा अपयान्ति । दोषापाये प्रवृत्तिरपैति प्रवृत्त्यपाये जन्मापैति,
जन्मापाये दुःखमपैति, दुःखापाये चात्यन्तिकोऽपवर्गो निःश्रेयसमिति (वात्स० भा०
१ ।१ ।२) । यथा च – दुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामुत्तरोत्तरापायादपवर्गः (गौ०
सू० १।१।२) । अयं भावः जन्ममरणप्रबन्धोच्छेदः सर्वदुःखप्रहाणं निःश्रेयसम् । तच्च
शास्त्रज्ञानानन्तरं पदार्थतत्वज्ञानेनात्मसाक्षात्कारानन्तरं अनारब्धकर्मणां ज्ञानात्
प्रारब्धकर्मणां भोगाच्च क्षये सति उत्पद्यते । उक्तञ्च - प्रमाणप्रमेय तत्त्वज्ञानानि :-
श्रेयसाधिगमः (तत्रैव १ ।१।१ ) । इति न्यायविदः । द्रव्यादिषण्णां पदार्थानां साधर्म्य-
वैधर्म्याभ्यां तत्त्वज्ञानं निःश्रेयसहेतुः (प्रश० भा०) इति वैशेषिकाः । एवञ्च योगबलेन
आत्मतत्त्वसाक्षात्कारे सति तेन च सवासनमिथ्याज्ञाने ध्वस्ते तन्निबन्धनानां रागद्वेष-
मोहानां दोषाणामपायात् प्रवृत्तेरपाये तन्निबन्धनस्य जन्मनः अपाये तन्निबन्धनस्य
दुःखस्यापायः निःश्रेयः । तपोविद्या हि विप्रस्य निःश्रेयसकरं परम् (म० स्मृ०
१२।१०४) । ५. मङ्गलं कल्याणमिति लौकिकाः ।
२५२
.....
-
नैष्कर्म्यम् - सर्वकर्मशून्यत्वम् । यथा - नैष्कर्म्यं निष्कर्मभावं कर्मशून्यताज्ञानयोगेन
निष्ठां निष्क्रियात्मस्वरूपेणैवावस्थानमिति यावत् (गी० ३।४ शा० भा०) । यथा -
निष्कर्मणः संन्यासिनः कर्मज्ञानं नैष्कर्म्यम् (तत्रैव आ० गि०) । यथा -
सर्वकर्मशून्यत्वं ज्ञानयोगेन निष्ठामिति यावत् (तत्रैव म० सू०) । यथा- नैष्कर्म्यं
कर्मशून्यत्वं ज्ञानयोगेन निष्ठाम् (तत्रैव भाष्यो०)।
-
नैष्कर्म्यं