2023-03-22 10:23:09 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
कार्येषु सद्यो यथावत् प्रतिपत्तुं समर्थः (तत्रैव शा० भा० ) । यथा च दक्षः प्रत्युत्पन्नेषु
कर्तव्येषु यथावज्ज्ञातुं कर्तुं च कुशलो न त्वलसः (तत्रैव भाष्यो०) । यथा च -
दक्ष उपस्थितेषु ज्ञातव्येषु कर्तव्येषु च सद्य एव ज्ञातुं कर्तुं च समर्थः (तत्रैव
म० सू० ) । यथा च दक्षोऽनलसः (तत्रैव श्रीधरी ) ।
दक्षिणा, दक्षिणा
१ . ऋत्विग्भ्यो यज्ञसम्पादनानन्तरं दीयमानं धनं दक्षिणा सा
च यमलोकजयसाधनमर्थात् स्वर्गसाधनंम् । यथा- ऋत्विग्भ्यो निष्पादितो यज्ञो
दक्षिणया यजमानस्तेभ्यो यज्ञं निष्क्रीय तेन यज्ञेन दक्षिणां दिशं सह यमेन जयति
(बृ० उ० ३।९।२७ शा० भा० ) । २. अग्निपल्याः एकं नाम । यज्ञानन्तरमस्या-
स्तुष्ट्यै यजमान ऋत्विग्भ्यो धनं दीयते । अनेन यज्ञः सुसम्पन्नः सत्फलदो भवतीति
याज्ञिकाः । ३. स्तुतिजपार्चनध्यानादीनां कृते शुल्करूपेण याजकेभ्यो दीयमानं धनं
दक्षिणेति लौकिकाः ।
दक्षिणायनम्, दक्षिणायनम्
अयनद्वयमुत्तरायणं दक्षिणायनं च । वर्षस्य षण्मासा
उत्तरायणरूपाः, षण्मासाश्च दक्षिणायनरूपाः । उत्तरायणे शरीरत्यागिनाम् उत्तमा गति-
र्भवति । ते पुनर्नावर्तन्ते । दक्षिणायने शरीरत्यागिनां नोत्तमा गतिर्भवति । एते
पुनरावर्तन्ते यथा- धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम् । तत्र चान्द्रमसं
ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते (गी० ८।२५) । धूमः = धूमाभिमानिनी देवता, रात्रिः,
रात्र्यभिमानिनी देवता, शुक्ल: शुक्लपक्षाभिमानी देवता एताभिस्तिसृभिर्दे-
वताभिरुपलक्षितो यो मार्गस्तत्र प्रयातः कर्मयोगी इष्टापूर्तादिकर्मफलं
भुक्त्वा पुनरावर्तते । यथा - ते धूममभिसम्भवन्ति धूमादूरात्रिं रात्रेरपरपक्षमपर-
पक्षात् यान् षड्दक्षिणेति मासांस्तानेते संवत्सरमभिप्राप्नुवन्ति मासेभ्यः
पितृलोकम्.......... तमेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते (छा० उ० ५/१०/५) । अधिकं
उत्तरायणशब्दे द्रष्टव्यम् ।
दमः, दम
बाह्येन्दियसंयमः। यथा- दमो बाह्येन्द्रियोपशम: (गी० १०।४
शा० भा०) । दमो बाह्येन्द्रियाणां स्वविषयेभ्यो निवृत्तिः (तत्रैव म० सू०) । दमश्च
बाह्यकरणानामुपशमोऽन्तःकरणस्योपशमं शान्ति वक्ष्यति (तत्रैव ६।१६ शा० भा०) ।
दमो बाह्येन्द्रियसंयमः ऋतुकालाद्यतिरिक्ते मैथुनाभावः (तत्रैव म० सू० ) । दमो
बाह्येन्द्रियनियमः (तत्रैव नी० क०) । दमश्च बाह्यकरणानामुपशमोऽन्तःकरणस्योपशमं
शान्तिं वक्ष्यति (तत्रैव भाष्यो०)। दमो. बाह्येन्द्रियसंयमः (तत्रैव श्रीधरी) । यथा च
बहिरिन्द्रियनिग्रहो दमः (वे० प०) । दमो बाह्येन्द्रियाणां तद्व्यतिरिक्तविषयेभ्यो
निवर्तनम् (वे० सा०) ।
कर्तव्येषु यथावज्ज्ञातुं कर्तुं च कुशलो न त्वलसः (तत्रैव भाष्यो०) । यथा च -
दक्ष उपस्थितेषु ज्ञातव्येषु कर्तव्येषु च सद्य एव ज्ञातुं कर्तुं च समर्थः (तत्रैव
म० सू० ) । यथा च दक्षोऽनलसः (तत्रैव श्रीधरी ) ।
दक्षिणा, दक्षिणा
१ . ऋत्विग्भ्यो यज्ञसम्पादनानन्तरं दीयमानं धनं दक्षिणा सा
च यमलोकजयसाधनमर्थात् स्वर्गसाधनंम् । यथा- ऋत्विग्भ्यो निष्पादितो यज्ञो
दक्षिणया यजमानस्तेभ्यो यज्ञं निष्क्रीय तेन यज्ञेन दक्षिणां दिशं सह यमेन जयति
(बृ० उ० ३।९।२७ शा० भा० ) । २. अग्निपल्याः एकं नाम । यज्ञानन्तरमस्या-
स्तुष्ट्यै यजमान ऋत्विग्भ्यो धनं दीयते । अनेन यज्ञः सुसम्पन्नः सत्फलदो भवतीति
याज्ञिकाः । ३. स्तुतिजपार्चनध्यानादीनां कृते शुल्करूपेण याजकेभ्यो दीयमानं धनं
दक्षिणेति लौकिकाः ।
दक्षिणायनम्, दक्षिणायनम्
अयनद्वयमुत्तरायणं दक्षिणायनं च । वर्षस्य षण्मासा
उत्तरायणरूपाः, षण्मासाश्च दक्षिणायनरूपाः । उत्तरायणे शरीरत्यागिनाम् उत्तमा गति-
र्भवति । ते पुनर्नावर्तन्ते । दक्षिणायने शरीरत्यागिनां नोत्तमा गतिर्भवति । एते
पुनरावर्तन्ते यथा- धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम् । तत्र चान्द्रमसं
ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते (गी० ८।२५) । धूमः = धूमाभिमानिनी देवता, रात्रिः,
रात्र्यभिमानिनी देवता, शुक्ल: शुक्लपक्षाभिमानी देवता एताभिस्तिसृभिर्दे-
वताभिरुपलक्षितो यो मार्गस्तत्र प्रयातः कर्मयोगी इष्टापूर्तादिकर्मफलं
भुक्त्वा पुनरावर्तते । यथा - ते धूममभिसम्भवन्ति धूमादूरात्रिं रात्रेरपरपक्षमपर-
पक्षात् यान् षड्दक्षिणेति मासांस्तानेते संवत्सरमभिप्राप्नुवन्ति मासेभ्यः
पितृलोकम्.......... तमेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते (छा० उ० ५/१०/५) । अधिकं
उत्तरायणशब्दे द्रष्टव्यम् ।
दमः, दम
बाह्येन्दियसंयमः। यथा- दमो बाह्येन्द्रियोपशम: (गी० १०।४
शा० भा०) । दमो बाह्येन्द्रियाणां स्वविषयेभ्यो निवृत्तिः (तत्रैव म० सू०) । दमश्च
बाह्यकरणानामुपशमोऽन्तःकरणस्योपशमं शान्ति वक्ष्यति (तत्रैव ६।१६ शा० भा०) ।
दमो बाह्येन्द्रियसंयमः ऋतुकालाद्यतिरिक्ते मैथुनाभावः (तत्रैव म० सू० ) । दमो
बाह्येन्द्रियनियमः (तत्रैव नी० क०) । दमश्च बाह्यकरणानामुपशमोऽन्तःकरणस्योपशमं
शान्तिं वक्ष्यति (तत्रैव भाष्यो०)। दमो. बाह्येन्द्रियसंयमः (तत्रैव श्रीधरी) । यथा च
बहिरिन्द्रियनिग्रहो दमः (वे० प०) । दमो बाह्येन्द्रियाणां तद्व्यतिरिक्तविषयेभ्यो
निवर्तनम् (वे० सा०) ।