2023-03-21 13:22:27 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
द्रष्टव्यम् । ८. सांख्यास्तु महत्तत्त्वापरपर्यायस्य बुद्धितत्त्वस्य परिणामविशेषो ज्ञानम् ।
अर्थात् अर्थाकारेण परिणताया बुद्धिवृत्तेश्चेतने प्रतिबिम्बनाद् विषयप्रकाशरूपं ज्ञानम् ।
तत्र पौरुषेयबोधे वृत्तिः करणं तथा वृत्तिरूपज्ञाने इन्द्रियाणि करणम् । योगविदस्तु
बुद्धिवृत्तिनिरोधरूपो योगो ज्ञानम् । विज्ञानवादिबौद्धमते बाह्यार्थाभावाद् बुद्धिरेव
अर्थाकारेण
ज्ञानम् । ९. न्यायवैशेषिकमते- सर्वव्यवहारहेतुर्गुणो
बुद्धिर्ज्ञानम् । सा द्विविधा स्मृतिरनुभवश्च । संस्कारमात्रजन्यं ज्ञानं स्मृतिः । तद्भिन्नं
ज्ञानमनुभवः । स द्विविधः- यथार्थोऽयथार्थश्च । तवति तप्रकारकोऽनुभवो यथार्थः ।
सैव प्रममेत्युच्यते । तदभाववति तत्प्रकारकोऽनुभवोऽयथार्थः सैवाप्रमेत्युच्यते ।
अयथार्थानुभवस्त्रिविधः संशयविपर्ययतर्कभेदात् (त० सं० ) । १०. रामानुजीयास्तु -
ध्यानोपासनादिशब्दवाच्यं वेदनं ज्ञानम् (स० द० सं० रामा० ) ।११. ज्योतिः यथा -
ज्योतिरमृतं पूर्वोक्तविपरीतं दैवं स्वरूपम् । प्रकाशात्मकत्वाज्ज्ञानं ज्योतिः ।
तदेवामृतमविनाशात्मकत्वात् (बृ० उप० १।३।२८ शा० भा०) ।
२००.
-
ज्ञानकर्मसमुच्चयः
परमपुरुषार्थस्य मोक्षस्य साधनं केवलं ज्ञानमथवा
कर्मसमुच्चितं ज्ञानमित्यत्र आचार्याणां मतभेदः । शाङ्कराद्वैतिनो मोक्षसाधनं केवलं
ज्ञानमिति मन्यन्ते । कर्मणा चान्तःकरणं शुद्धं सज्ज्ञानोपयोगि जायते तथा कर्मणा
ब्रह्मजिज्ञासोत्पद्यते । ब्रह्मसाक्षात्कारे जाते सर्वं मिथ्येति विवेके उदिते कर्मणि न
प्रवृतिरिति न ज्ञानकर्मसमुच्चय इति तेषां मतम् । अपरेऽनेके पुनः ज्ञानस्य कर्मणश्च
समुच्चयः साहित्यं सहभावेन आश्रयणं मोक्षसाधनमिति स्वीकुर्वन्ति । ब्रह्मसूत्रे
तृतीयाध्यायचतुर्थपादे एतत् सर्वं विमृष्टम् । पुरुषार्थोऽतः शब्दादिति बादरायणः
(ब्र० सू० ३।४।१) इत्यत्र यथा- अस्माद्वेदान्तविहितादात्मज्ञानात् स्वतन्त्रात्
पुरुषार्थः सिद्ध्यतीति बादरायण आचार्यो मन्यते । कुत एतदवगम्यते - शब्दादित्याह ।
तथा हि तरति शोकमात्मवित् (छा० ७।१।३) स यो ह वै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव
भवति (मु० ३।२।९) । ब्रह्मविदाप्नोति परम् (छा० ६।१४ । २) इति य आत्मापहतपाप्मा
(छा० ८।७।१ ) इत्युपक्रम्य सर्वांश्च लोकानाप्नोति सर्वांश्च कामान् यस्तमात्मानमनुविद्य
विजानाति (छा० ८।७।१ ) इति । आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः (बृ० ४।५।६) इत्युपक्रम्य
एतावदरे खल्वमृतत्वम् (बृ० ४/५/१५) इत्येवं जातीयका श्रुतिः केवलाया विद्यायाः
पुरुषार्थहेतुत्वं श्रावयति (ब्र० सू० ३।४।१ शा० भा०) । अस्मिन्नधिकरणे -
शेषत्वात्पुरुषार्थवादो यथान्येष्विति जैमिनि: (ब्र० सू० १।४।२) आचारदर्शनात्
-
-