2023-03-12 05:00:55 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
शाङ्करवेदान्तकोशः
१९०
SPOON
अविद्या कामकर्मविशिष्टकार्यकरणोपाधिरात्मा संसारी जीव उच्यते (बृ० आ०
३/८/१२ शा० भा० ) । यथा च परमात्मैव चोपाधिकल्पितावच्छेदको जीव
इत्याख्यायते (ब्र० सू० ३।१।१ शा० भा०) । जीवत्वमौपाधिकम् । यथा च तथा
प्रतीचोऽहङ्कारादिसाक्षिणः स्वस्मिन् स्वाज्ञानाध्यस्तकार्योपाधिप्रयुक्तमेव जीवत्वं
कर्तृत्वप्रमातृत्वादिसंसारधर्मयोगित्वं हि जीवत्वम् । कर्तृत्वादि च न तस्मिन्नहङ्कारा -
पाधिसम्बन्धमन्तरेण निरूपणपथमवतरति इति जीवत्वमौपाधिकमेवेत्यर्थः (सं० शा०
३।१४८ अ० टी०) । यथा च - इयं व्यष्टि र्निकृष्टोपाधितया मलिनसत्त्वप्रधाना
एतदुपहितचैतन्यमल्पज्ञत्वानीश्वरत्वादिगुणकं प्राज्ञ इत्युच्यते एकाज्ञानावभासकत्वात् ।
अस्य प्राज्ञत्वमस्पष्टोपाधितयाऽनतिप्रकाशकत्वात् । अस्यापीदमहङ्कारादिकारणत्वात्
कारणशरीरम्, आनन्दप्रचुरत्वात् कोशवदाच्छादकत्वाच्चानन्दमयकोशः, सर्वोपरमत्वात्
सुषुप्तिरत एव स्थूलसूक्ष्मशरीरप्रपञ्चलयस्थानमिति चोच्यते (वे० सा० ) ।
-
जीवस्य न चोत्पत्तिर्न च विलयः । यथा - परस्य ब्रह्मणः कार्यप्रवेशेन जीवभावो
विज्ञायते न चोत्पत्तिर्विज्ञायते (ब्र० सू० २।३।१७) । यथा च - सर्वसंसारधर्मप्रत्याख्यानेन
परमात्मभावप्रतिपादनात् । तस्मान्नैवात्मोत्पद्यते प्रविलीयते च ।.....आगन्तुकचैतन्य
आत्मेति........... वैशेषिकादितर्कश्च श्रुतिविरोधी आभासी भवति । तस्मान्नित्य-
चैतन्यरूप एवात्मेति निश्चिनुमः । (ब्र० सू० २।३।१८) एकस्मिन्नेव जीवे
उपाधिवशाज्जीवान्तरव्यवहारोऽपि भवति । यथा- सदेव तूपाधिसम्पर्काज्जीव.
इत्युपचर्यत इत्यसकृत्प्रपञ्चितम् । एवं सति यावदेकोपाधिगता बन्धानुवृत्तिस्तावदेक
जीवव्यवहारः । उपाध्यन्तरगतायां तु बन्धानुवृत्तौ जीवान्तरव्यवहारः । स एवायमुपाधिः
स्वापप्रबोधयोर्बीजाङ्कुरन्यायेनेत्यतः स एव जीवः प्रतिबध्यत इति युक्तम् (ब्र० सू०
३।२।१० शा० भा०) । जीवः परमात्मनोंऽशो न । यथा - भेदाभेदाभ्यामंशत्वावगमः
(ब्र० सू० २ । ३ । ४३ शा० भा०) । ... पादोऽस्य विश्वाभूतानि (छा० ३/१२/६)....
अंशः पादो भाग इत्यनर्थान्तरम् (ब्र० सू० २।३।४४ शा० भा०) । अनंशत्वमपि
हि जीवस्याभेदवादिन्यः श्रुतयः प्रतिपादयन्ति - तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् (तै०
२।६१) इति (ब्र० सू० २।३।४७ शा० भा०) । यथा च - ममैवांशो जीवलोके
जीवभूतः सनातनः (गी० १५/७) ।... अत्राह ननु जीवस्येश्वरांशत्वाभ्युपगमे तदीयेन
संसारदुःखोपभोगेनांशिनः ईश्वरस्यापि दुःखित्वं स्यात् .... सूर्यप्रतिबिम्बे कम्पमानेऽपि
न तद्वान् सूर्यः कम्पते ....तस्मान्नास्ति जैवेन दुःखेन परमात्मनो दुःखित्वप्रसङ्गः
(ब्र० सू० २।३ । ४६ शा० भा०) । तस्मादात्मैकत्वपक्ष एव सर्वदोषाभाव इति सिद्धम्
-
१९०
SPOON
अविद्या कामकर्मविशिष्टकार्यकरणोपाधिरात्मा संसारी जीव उच्यते (बृ० आ०
३/८/१२ शा० भा० ) । यथा च परमात्मैव चोपाधिकल्पितावच्छेदको जीव
इत्याख्यायते (ब्र० सू० ३।१।१ शा० भा०) । जीवत्वमौपाधिकम् । यथा च तथा
प्रतीचोऽहङ्कारादिसाक्षिणः स्वस्मिन् स्वाज्ञानाध्यस्तकार्योपाधिप्रयुक्तमेव जीवत्वं
कर्तृत्वप्रमातृत्वादिसंसारधर्मयोगित्वं हि जीवत्वम् । कर्तृत्वादि च न तस्मिन्नहङ्कारा -
पाधिसम्बन्धमन्तरेण निरूपणपथमवतरति इति जीवत्वमौपाधिकमेवेत्यर्थः (सं० शा०
३।१४८ अ० टी०) । यथा च - इयं व्यष्टि र्निकृष्टोपाधितया मलिनसत्त्वप्रधाना
एतदुपहितचैतन्यमल्पज्ञत्वानीश्वरत्वादिगुणकं प्राज्ञ इत्युच्यते एकाज्ञानावभासकत्वात् ।
अस्य प्राज्ञत्वमस्पष्टोपाधितयाऽनतिप्रकाशकत्वात् । अस्यापीदमहङ्कारादिकारणत्वात्
कारणशरीरम्, आनन्दप्रचुरत्वात् कोशवदाच्छादकत्वाच्चानन्दमयकोशः, सर्वोपरमत्वात्
सुषुप्तिरत एव स्थूलसूक्ष्मशरीरप्रपञ्चलयस्थानमिति चोच्यते (वे० सा० ) ।
-
जीवस्य न चोत्पत्तिर्न च विलयः । यथा - परस्य ब्रह्मणः कार्यप्रवेशेन जीवभावो
विज्ञायते न चोत्पत्तिर्विज्ञायते (ब्र० सू० २।३।१७) । यथा च - सर्वसंसारधर्मप्रत्याख्यानेन
परमात्मभावप्रतिपादनात् । तस्मान्नैवात्मोत्पद्यते प्रविलीयते च ।.....आगन्तुकचैतन्य
आत्मेति........... वैशेषिकादितर्कश्च श्रुतिविरोधी आभासी भवति । तस्मान्नित्य-
चैतन्यरूप एवात्मेति निश्चिनुमः । (ब्र० सू० २।३।१८) एकस्मिन्नेव जीवे
उपाधिवशाज्जीवान्तरव्यवहारोऽपि भवति । यथा- सदेव तूपाधिसम्पर्काज्जीव.
इत्युपचर्यत इत्यसकृत्प्रपञ्चितम् । एवं सति यावदेकोपाधिगता बन्धानुवृत्तिस्तावदेक
जीवव्यवहारः । उपाध्यन्तरगतायां तु बन्धानुवृत्तौ जीवान्तरव्यवहारः । स एवायमुपाधिः
स्वापप्रबोधयोर्बीजाङ्कुरन्यायेनेत्यतः स एव जीवः प्रतिबध्यत इति युक्तम् (ब्र० सू०
३।२।१० शा० भा०) । जीवः परमात्मनोंऽशो न । यथा - भेदाभेदाभ्यामंशत्वावगमः
(ब्र० सू० २ । ३ । ४३ शा० भा०) । ... पादोऽस्य विश्वाभूतानि (छा० ३/१२/६)....
अंशः पादो भाग इत्यनर्थान्तरम् (ब्र० सू० २।३।४४ शा० भा०) । अनंशत्वमपि
हि जीवस्याभेदवादिन्यः श्रुतयः प्रतिपादयन्ति - तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् (तै०
२।६१) इति (ब्र० सू० २।३।४७ शा० भा०) । यथा च - ममैवांशो जीवलोके
जीवभूतः सनातनः (गी० १५/७) ।... अत्राह ननु जीवस्येश्वरांशत्वाभ्युपगमे तदीयेन
संसारदुःखोपभोगेनांशिनः ईश्वरस्यापि दुःखित्वं स्यात् .... सूर्यप्रतिबिम्बे कम्पमानेऽपि
न तद्वान् सूर्यः कम्पते ....तस्मान्नास्ति जैवेन दुःखेन परमात्मनो दुःखित्वप्रसङ्गः
(ब्र० सू० २।३ । ४६ शा० भा०) । तस्मादात्मैकत्वपक्ष एव सर्वदोषाभाव इति सिद्धम्
-