2023-03-12 05:00:54 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
शाङ्करवेदान्तकोशः
१८५
-
सम्बन्धिक्रौर्यादिसम्बन्धेन माणवकस्य प्रतीतिः । प्रकारान्तरेण लक्षणा त्रिविधा -
जहल्लक्षणा, अजहल्लक्षणा जहज्जहल्लक्षणा चेति । तत्र शक्यमनन्तर्भाव्यं
यत्रार्थान्तरप्रतीतिस्तत्र जहल्लक्षणा - यथा विषं भुङ्क्ष्वेति । अत्र स्वार्थं विहाय शत्रुगृहे
भोजननिवृत्तिर्लक्ष्यते । यत्र शक्यार्थमन्तर्भाव्यैवार्थान्तरप्रतीतिस्तत्राजहल्लक्षणा
यथा शुक्लो घट इति । अत्र हि शुक्लशब्दः स्वार्थं शुक्लगुणमन्तर्भाव्यैव तद्वति द्रव्ये
लक्षणया वर्तते । यत्र हि विशिष्टवाचकः शब्दः एकदेशं विहाय एकदेशे वर्तते
तत्र जहदजहल्लक्षणा - यथा सोऽयं देवदत्त इति । अत्र हि पदद्वयवाच्ययोर्विशिष्ट-
योरैक्यानुपपत्त्या पदद्वयंस्य विशेष्यमात्रपरत्वम् । यथा तत्त्वमसि इत्यादौ तत्पदवाच्यस्य
सर्वज्ञत्वादिविशिष्टस्य त्वंपदवाच्येनान्तःकरणविशिष्टेनैक्यायोगादैक्यसिद्ध्यर्थं स्वरूपे,
लक्षणेति साम्प्रदायिकाः । वयन्तु ब्रूमः- सोऽयं देवदत्तः तत्त्वमसि इत्यादौ विशिष्ट-
वाचकपदानामेकदेशपरत्वेऽपि न लक्षणा शक्त्युपस्थितयोर्विशिष्टयोरभेदान्वया-
नुपपत्तौ विशेष्ययोः शक्त्युपस्थितयोरेवाभेदान्वयाविरोधात् । यथा घटोऽनित्य इत्यत्र
घटपदवाच्यैकदेशघटत्वस्यायोग्यत्वेऽपि योग्यघटपदव्यक्त्या सहानित्यत्वान्वयः । यत्र
पदार्थैकदेशस्य विशेषणतयोपस्थितिस्तत्रैव स्वातन्त्र्येणोपस्थितये लक्षणाभ्युपगमः । यथा
घटो नित्य इत्यत्र घटपदाद्घटत्वस्य शक्त्या स्वातन्त्र्येणानुपस्थित्या तादृशो- पस्थित्यर्थं
घटपदस्य घटत्वे लक्षणा । एवमेव तत्त्वमसीत्यादिवाक्येऽपि न लक्षणा शक्त्या
स्वातन्त्रेणोपस्थितयोस्तत्त्वंम्पदार्थयोरभेदान्वये बाधकाभावात् । अन्यथा गेहे घटो घटे
रूपं घटमानयेत्यादौ घटत्वगेहत्वादेरभिमतान्वयबोधायोग्यतया तत्रापि घटादिपदानां
विशेष्यमात्रपरत्वं लक्षणयैव स्यात् । तस्मात् तत्त्वमसीत्यादिवाक्येषु आचार्याणां
लक्षणोपत्तिरभ्युपगमवादेन बोध्या । जहज्जहलक्षणोदाहरणं तु- काकेभ्यो दधि
रक्ष्यतामित्याद्येव । तत्र शक्यकाकपरित्यागेनाशक्यदध्युपघातकत्वपुरस्कारेण
काकेऽकाकेऽपि काकशब्दस्य प्रवृत्तेः । लक्षणाबीजं तु तात्पर्यानुपपत्तिरेव न
त्वन्वयानुपत्तिः, काकेभ्यो दधि रक्ष्यतामित्यत्रान्वयानुपपत्तेरभावात् । गङ्गायां घोष
इत्यादौ तात्पर्यानुपपत्तेरपि सम्भवात् । लक्षणा च न पदमात्रवृत्तिः । किन्तु
वाक्यवृत्तिरपि । यथा गम्भीरायां नद्यां घोष:- इत्यत्र गम्भीरायां नद्यामिति
पदद्वयसमुदायस्य तीरे लक्षणा । ननु वाक्यार्थस्याशक्यतया कथं शक्यसम्बन्धरूपा
लक्षणा । उच्यते शक्त्या यत्पदसम्बन्धेन ज्ञाप्यते तत्सम्बन्धो लक्षणा । शक्तिज्ञाप्यश्च
यथा पदार्थस्तथा
पदार्थस्तथा वाक्यार्थोऽपीति न काचिदनुपपत्तिः (वे० प० ४ प० ) ।
इयमेव जहत्स्वार्था, अजहत्स्वार्था जहदजहत्स्वार्था लक्षणेत्यभिधीयते । जहति पदानि
स्वार्थं यस्यां सा जहत्स्वार्थेत्यर्थः । एवमेव अजहत्स्वार्था जहदजहत्स्वार्थेत्यत्रापि ।
१८५
-
सम्बन्धिक्रौर्यादिसम्बन्धेन माणवकस्य प्रतीतिः । प्रकारान्तरेण लक्षणा त्रिविधा -
जहल्लक्षणा, अजहल्लक्षणा जहज्जहल्लक्षणा चेति । तत्र शक्यमनन्तर्भाव्यं
यत्रार्थान्तरप्रतीतिस्तत्र जहल्लक्षणा - यथा विषं भुङ्क्ष्वेति । अत्र स्वार्थं विहाय शत्रुगृहे
भोजननिवृत्तिर्लक्ष्यते । यत्र शक्यार्थमन्तर्भाव्यैवार्थान्तरप्रतीतिस्तत्राजहल्लक्षणा
यथा शुक्लो घट इति । अत्र हि शुक्लशब्दः स्वार्थं शुक्लगुणमन्तर्भाव्यैव तद्वति द्रव्ये
लक्षणया वर्तते । यत्र हि विशिष्टवाचकः शब्दः एकदेशं विहाय एकदेशे वर्तते
तत्र जहदजहल्लक्षणा - यथा सोऽयं देवदत्त इति । अत्र हि पदद्वयवाच्ययोर्विशिष्ट-
योरैक्यानुपपत्त्या पदद्वयंस्य विशेष्यमात्रपरत्वम् । यथा तत्त्वमसि इत्यादौ तत्पदवाच्यस्य
सर्वज्ञत्वादिविशिष्टस्य त्वंपदवाच्येनान्तःकरणविशिष्टेनैक्यायोगादैक्यसिद्ध्यर्थं स्वरूपे,
लक्षणेति साम्प्रदायिकाः । वयन्तु ब्रूमः- सोऽयं देवदत्तः तत्त्वमसि इत्यादौ विशिष्ट-
वाचकपदानामेकदेशपरत्वेऽपि न लक्षणा शक्त्युपस्थितयोर्विशिष्टयोरभेदान्वया-
नुपपत्तौ विशेष्ययोः शक्त्युपस्थितयोरेवाभेदान्वयाविरोधात् । यथा घटोऽनित्य इत्यत्र
घटपदवाच्यैकदेशघटत्वस्यायोग्यत्वेऽपि योग्यघटपदव्यक्त्या सहानित्यत्वान्वयः । यत्र
पदार्थैकदेशस्य विशेषणतयोपस्थितिस्तत्रैव स्वातन्त्र्येणोपस्थितये लक्षणाभ्युपगमः । यथा
घटो नित्य इत्यत्र घटपदाद्घटत्वस्य शक्त्या स्वातन्त्र्येणानुपस्थित्या तादृशो- पस्थित्यर्थं
घटपदस्य घटत्वे लक्षणा । एवमेव तत्त्वमसीत्यादिवाक्येऽपि न लक्षणा शक्त्या
स्वातन्त्रेणोपस्थितयोस्तत्त्वंम्पदार्थयोरभेदान्वये बाधकाभावात् । अन्यथा गेहे घटो घटे
रूपं घटमानयेत्यादौ घटत्वगेहत्वादेरभिमतान्वयबोधायोग्यतया तत्रापि घटादिपदानां
विशेष्यमात्रपरत्वं लक्षणयैव स्यात् । तस्मात् तत्त्वमसीत्यादिवाक्येषु आचार्याणां
लक्षणोपत्तिरभ्युपगमवादेन बोध्या । जहज्जहलक्षणोदाहरणं तु- काकेभ्यो दधि
रक्ष्यतामित्याद्येव । तत्र शक्यकाकपरित्यागेनाशक्यदध्युपघातकत्वपुरस्कारेण
काकेऽकाकेऽपि काकशब्दस्य प्रवृत्तेः । लक्षणाबीजं तु तात्पर्यानुपपत्तिरेव न
त्वन्वयानुपत्तिः, काकेभ्यो दधि रक्ष्यतामित्यत्रान्वयानुपपत्तेरभावात् । गङ्गायां घोष
इत्यादौ तात्पर्यानुपपत्तेरपि सम्भवात् । लक्षणा च न पदमात्रवृत्तिः । किन्तु
वाक्यवृत्तिरपि । यथा गम्भीरायां नद्यां घोष:- इत्यत्र गम्भीरायां नद्यामिति
पदद्वयसमुदायस्य तीरे लक्षणा । ननु वाक्यार्थस्याशक्यतया कथं शक्यसम्बन्धरूपा
लक्षणा । उच्यते शक्त्या यत्पदसम्बन्धेन ज्ञाप्यते तत्सम्बन्धो लक्षणा । शक्तिज्ञाप्यश्च
यथा पदार्थस्तथा
पदार्थस्तथा वाक्यार्थोऽपीति न काचिदनुपपत्तिः (वे० प० ४ प० ) ।
इयमेव जहत्स्वार्था, अजहत्स्वार्था जहदजहत्स्वार्था लक्षणेत्यभिधीयते । जहति पदानि
स्वार्थं यस्यां सा जहत्स्वार्थेत्यर्थः । एवमेव अजहत्स्वार्था जहदजहत्स्वार्थेत्यत्रापि ।