2023-03-12 05:00:51 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
शाङ्करवेदान्तकोशः
१७५
पाणिनिसूत्रव्याख्याने द्रष्टव्यम् । ६. शमदमादयो गुणा इति योगशास्त्रविदः । ७.
विग्रहादयः षड्गुणाः नीतिशासनज्ञाः ।.८. शौर्यचातुर्द्यादयो गुणाः इति व्यवहारविदः ।
९. माधुर्यौज प्रसादा: श्लेषादयश्चेति आलङ्कारिकाः । १०. ज्ञानैश्वर्यशक्तिबलवीर्यतेजांसि
आत्मनो गुण इति वैष्णवशैववेदान्तिनः । यथा - ज्ञानैश्वर्यशक्तिबलवीर्यतेजांसि गुणः
आत्मन एवैते भगवन्तो वासुदेवा इत्यादिदर्शनात् । वेदप्रतिषेधश्च भवति । चतुर्षु वेदेषु
परं श्रेयोऽलब्ध्वा शाण्डिल्य इदं शास्त्रमधिगतवानित्यादिवेदनिन्दादर्शनात् । तस्मादसङ्गतैषा
कल्पनेति सिद्धम् (ब्र० सू० २/२/४५ शा० भा०) ।
-
गुरुः - ज्ञानदाता । गुशब्दस्त्वन्धकारः स्याद् रुशब्दस्तन्निरोधकः । अन्धकार-
निरोधित्वाद्गुरुशब्दः स उच्यते । यथा- अयमधिकारी जननमरणादिसंसारानलतप्तो
दीप्तशिरा जलराशिमिवोपहारपाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठं गुरुमुपसृत्य तमनुसरति ।
समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठमित्यादिश्रुतेः (वे० सा० अ० प्र०) ।
-
गुहा – १ . आकाशः । यथा - गुहायां व्योम्नीति वा समानाधिकरण्यादव्याकृता-
काशमेव गुहा (तै० उ० ब्र० व० १।१ शा० भा०) । २. बुद्धिः । यथा - गुहां गुहायां
बुद्धौ प्रविष्टौ (का० उ० ३।१ ) । यथा च - गुहाहितं गुहायां बुद्धौ स्थितं
तत्रोपलम्भात् (तत्रैव २ । १२ शा० भा०) । यथा च - ऋतपानेन जीवात्मा निश्चितोऽस्य
द्वितीयता । ब्रह्मणैव स्वरूपेण न बुद्ध्या विरूपया । प्रथमं सद्वितीयत्वे ब्रह्मणावगते
सति । गुहाश्रयत्वं चरमं व्याख्येयमविरोधतः । गौः सद्वितीयेत्युक्ते सजातीयेनैव
गवान्तरेणावगम्यते न तु विजातीयेनाश्वादिना । .... तदेवं ऋतं पिबन्तौ इत्यत्र
प्रथममवगते ब्रह्मणि तदनुरोधेन चरमं गुहाश्रयत्वं शालग्रामे हरिरितिवद् व्याख्येयम् ।
बहुलं गुहाश्रयत्वं श्रुतयः आहुः । तदिदमुक्तम्- तत्तदर्शनादिति । तस्य ब्रह्मणो
गुहाश्रयत्वस्य श्रुतिषु दर्शनादिति (ब्र० सू० १/२/११ भा०) । ३. शरीरं हृदयं वा ।
यथा - यदि शरीरं गुहा यदि वा हृदयमुभयथापि बुद्धिक्षेत्रज्ञौ गुहां प्रविष्टावुपपद्येते
(ब्र० सू० १ ।२।१ शा० भा०) । ४. देहः, शरीरम्, प्राणाश्च । यथा- देहादभ्यन्तरः
प्राणः प्राणादभ्यन्तरं मनः । ततः कर्ता ततो भोक्ता गुहा सेयं परम्परा (प०
द० ३।२ ) ।
-
-
-
गूढः – अज्ञानावृतःपरमात्मा । यथा - स सर्वभूतेषु गूढप्रकाशमानचित्स्वभावोऽपि
शब्दाद्याकाराभी रागादिगर्भाभिर्बुद्धिवृत्तिभिः सङ्करात् सर्वभूतेषु वर्तमानोऽपि यथावन्न
भासत इति गूढ इत्यर्थः (सं० शा० ३/१८३ अ० टी०) ।
१७५
पाणिनिसूत्रव्याख्याने द्रष्टव्यम् । ६. शमदमादयो गुणा इति योगशास्त्रविदः । ७.
विग्रहादयः षड्गुणाः नीतिशासनज्ञाः ।.८. शौर्यचातुर्द्यादयो गुणाः इति व्यवहारविदः ।
९. माधुर्यौज प्रसादा: श्लेषादयश्चेति आलङ्कारिकाः । १०. ज्ञानैश्वर्यशक्तिबलवीर्यतेजांसि
आत्मनो गुण इति वैष्णवशैववेदान्तिनः । यथा - ज्ञानैश्वर्यशक्तिबलवीर्यतेजांसि गुणः
आत्मन एवैते भगवन्तो वासुदेवा इत्यादिदर्शनात् । वेदप्रतिषेधश्च भवति । चतुर्षु वेदेषु
परं श्रेयोऽलब्ध्वा शाण्डिल्य इदं शास्त्रमधिगतवानित्यादिवेदनिन्दादर्शनात् । तस्मादसङ्गतैषा
कल्पनेति सिद्धम् (ब्र० सू० २/२/४५ शा० भा०) ।
-
गुरुः - ज्ञानदाता । गुशब्दस्त्वन्धकारः स्याद् रुशब्दस्तन्निरोधकः । अन्धकार-
निरोधित्वाद्गुरुशब्दः स उच्यते । यथा- अयमधिकारी जननमरणादिसंसारानलतप्तो
दीप्तशिरा जलराशिमिवोपहारपाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठं गुरुमुपसृत्य तमनुसरति ।
समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठमित्यादिश्रुतेः (वे० सा० अ० प्र०) ।
-
गुहा – १ . आकाशः । यथा - गुहायां व्योम्नीति वा समानाधिकरण्यादव्याकृता-
काशमेव गुहा (तै० उ० ब्र० व० १।१ शा० भा०) । २. बुद्धिः । यथा - गुहां गुहायां
बुद्धौ प्रविष्टौ (का० उ० ३।१ ) । यथा च - गुहाहितं गुहायां बुद्धौ स्थितं
तत्रोपलम्भात् (तत्रैव २ । १२ शा० भा०) । यथा च - ऋतपानेन जीवात्मा निश्चितोऽस्य
द्वितीयता । ब्रह्मणैव स्वरूपेण न बुद्ध्या विरूपया । प्रथमं सद्वितीयत्वे ब्रह्मणावगते
सति । गुहाश्रयत्वं चरमं व्याख्येयमविरोधतः । गौः सद्वितीयेत्युक्ते सजातीयेनैव
गवान्तरेणावगम्यते न तु विजातीयेनाश्वादिना । .... तदेवं ऋतं पिबन्तौ इत्यत्र
प्रथममवगते ब्रह्मणि तदनुरोधेन चरमं गुहाश्रयत्वं शालग्रामे हरिरितिवद् व्याख्येयम् ।
बहुलं गुहाश्रयत्वं श्रुतयः आहुः । तदिदमुक्तम्- तत्तदर्शनादिति । तस्य ब्रह्मणो
गुहाश्रयत्वस्य श्रुतिषु दर्शनादिति (ब्र० सू० १/२/११ भा०) । ३. शरीरं हृदयं वा ।
यथा - यदि शरीरं गुहा यदि वा हृदयमुभयथापि बुद्धिक्षेत्रज्ञौ गुहां प्रविष्टावुपपद्येते
(ब्र० सू० १ ।२।१ शा० भा०) । ४. देहः, शरीरम्, प्राणाश्च । यथा- देहादभ्यन्तरः
प्राणः प्राणादभ्यन्तरं मनः । ततः कर्ता ततो भोक्ता गुहा सेयं परम्परा (प०
द० ३।२ ) ।
-
-
-
गूढः – अज्ञानावृतःपरमात्मा । यथा - स सर्वभूतेषु गूढप्रकाशमानचित्स्वभावोऽपि
शब्दाद्याकाराभी रागादिगर्भाभिर्बुद्धिवृत्तिभिः सङ्करात् सर्वभूतेषु वर्तमानोऽपि यथावन्न
भासत इति गूढ इत्यर्थः (सं० शा० ३/१८३ अ० टी०) ।